80- 90-იანი წლების სამხრეთ კავკასიაში განვითარებული კონფლიქტები რელიგიური ბუნებისა არ ყოფილა - ამაზე ყველა თანხმდება, მაშინაც კი, როცა საქმე სომხურ-აზერბაიჯანულ დაპირისპირებას ეხება ხოლმე. მით უფრო, არავინ ეძებს რელიგიურ სარჩულს ქართულ-აფხაზურ და ქართულ-ოსურ კონფლიქტებში - აფხაზების, ისევე როგორც ოსების დიდი უმეტესობა ხომ, ქართველებივით, მართლმადიდებელი ქრისტიანია. თუმცა, ამის მიუხედავად, რელიგია იყო და დღემდე რჩება ერთ-ერთ ისეთ ფაქტორად, რომლის გაუთვალისწინებლადაც ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის სურათის ერთიანად დანახვა შეუძლებელია.
სხვისი დანაშაულის ძიებაში
ჩვეულებრივ, ქართულ-აფხაზური ,,შეტაკებები” საინფორმაციო სივრცეში ამ საკითხს არ ეხება. თუმცა, დროდადრო, აფხაზი პუბლიცისტები და ინტერნეტმომხმარებლები კონფლიქტების გამწვავებაში ქართველი პატრიარქის, ილია II-ის როლს ახსენებენ ხოლმე; თუდაც იმას, რომ მან ლამის ანათემას გადასცა ყველა, ვინც ქართველზე ხელს აღმართავდა. მთლიანობაში კი, ქართულ მართლმადიდებლურ ეკლესიას ბრალად იმას უყენებენ, რომ სამხედრო მოქმედებების დაწყებას ხელი არ შეუშალა, ეგზალტირებულ ქართულ ნაციონალიზმს არ დაუპირისპირდა, მეტიც - დაპირისპირების მაგიერ მას დოქტრონული საფძუველი შეუქმნა.
ქართველი ოპონენტები ამ ბრალდების სამართლიანობას არ იზიარებენ და მართლმადიდებლურ საეკლესიო დოგმატებს და ისტორიის საკუთარ ხედვას ემყარებიან - მათი თქმით, აფხაზებმა და ოსებმა დედა ეკლესიაზე და ქრისტიან თანამოძმეებზე აღმართეს ხელი. იმასაც იხსენებენ, როგორ გადაარჩინეს ქართველმა მღვდლებმა მე-19 საუკუნეში ათასობით აფხაზი მუჰაჯირობას, როცა მათ მასობრივად ნათლავდნენ - იმ ხანებში ხომ სწორედ მუსლიმი აფხაზების დეპორტირება ხდებოდა. ქართველი პოლემისტების აზრით, აფხაზებს დღეს თავიანთ ცოდვაში გაჯიუტება სჭირთ, თავიანთ პატრიარქსა და ეპისოკოპოსს არ სცნობენ, და კარგი მართლმადიდებლები რომ იყვნენ, დიდი ხნის მონანიებული ექნებოდათ და ქართული ეკლესიის წიაღსა და ქართული სახელმწიფოს შემოადგენლობაში დაბრუნდებოდნენ.
რას ნიშნავს რელიგიურობა აფხაზურად
ქართული საზოგადოების რელიგიურობაზე განსჯაში ვერ შევალ, თუნცა, რეიტინგების, გამოკითხვების მიხედვითა თუ ექსპერტების შეფასებით, ის ძალიან რელიგიური უნდა იყოს. საქართველოს პატრიარქის ავტორიტეტი იმდენად დიდია, პოლიტკოსებს მხოლოდ ოცნება შეუძლიათ ასეთ სახალხო მხარდაჭერაზე.
რელიგიურობის მხრივ აფხაზეთში სურათი სულ სხვაა. მართლმადიდებლობის როლი, რასაკვირველია, დიდია, მაგრამ განმსაზღვრელ პოლიტიკურ ძალად არ აღიქმება, არც აფხაზური სეპარატიზმი აღმოცენებულა რელიგიურ ნიადაგზე. ის ადამიანები, რომლებიც აფხაზი მართლმადიდებლების მიმართ მიმართვებს ადგენენ და მონანიებისკენ, შემდეგ კი დედა-ეკლესიის წიაღში დაბრუნებისკენ მოუწოდებენ, ამ ფაქტორს არ ითვალისწინებენ.
მართლმადიდებლური თვითიდენტიფიკაცია ,,აფხაზობის” სინონიმად სულაც არ ითვლება. მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებში მცხოვრებ აფხაზთა მეტი ნაწილი მუსლიმია, მიუხედავად იმისა, რომ თვით აფხაზეთში ისინი უმცირესობას შეადგენენ. აფხაზთა მნიშვნელოვანი ნაწილი წინაპრების ტრადიციულ რწმენას აღიარებს - წარმართობად მისი მოხსენიება აქ არაა მიღებული - უფრო ხშირად აფხაზების ,,ბუნებრივ მონოთეიზმად” მოიხსენიება. ამ რელიგიურ ჯგუფებს შორის ზღვრები ბუნდოვანია, ბევრი ტრადიციული რწმენის და მართლმადიდებლური აღმსარებლობის შეთავსებასაც ახერხებს. სხვადასხვა კონფესიების ადამიანებს შორის ქორწინება - ჩვეულებრივი მოვლენაა, და ისედაც, რეალურად ეკლესიური მართლმადიდებლობის რაოდენობა, ისეთებისა, ვინც აღასარებას ამბობს და ზიარებას იღებს, ძალზე მცირეა.
სურათის ამგვარი სიჭრელე კავკასიის რეგიონითვის უნიკალურია. აფხაზეთში შენარჩუნებულია უძველესი რიტუალები, რომლებიც ადიღურ-აფხაზური სამყაროს სხვა არეალებში დიდი ხნის დავიწყებული აქვთ და მათ შესახებ ინფორმაცია მხოლოდ სპეციალურ ლიტერატურაში მოიპოვება. ჩემი აზრით, ამ სიჭრელისა და თვთმყოფადობის მიზეზი სწორედ ისაა, რომ ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქია ქართული მართლამდიდებულური ეკლესიის შემადგენლობაში იყო და არის. ქართულ ენაზე ღვთისმსახურება, იმ პირობებში, როცა აფხაზთა შორის ქართული თითქმის არავინ იცოდა, საეკლესიო ცხოვრებისგან გაუცხოების საუკეთესო ფორმულა იყო. განსაკუთრებით, თუკი გავითვალისწინებთ, რომ აფხაზი მღვდლები ძალზე ცოტანი იყვნენ, იმაზე რომ არაფერი ვთქვათ, რომ ეკლესიის იერარქებს შორის ერთი აფხაზიც არ ყოფილა. ეს უკანასკნელი მომენტი, თავის მხრივ, აფხაზური მართლმადიდებლობის დღევანდელი მდგომარეობის მიზეზი გახდა.
,,ეკლესია უეპისკოპოსოდ არ არსებობს”
ქართული ეკლესიის ეროვნულობა სულაც არ არის უნიკალური მოვლენა, ეს მართლმადიდებლურ სამყაროში ჩვეულებრივი ამბავია. ბიზანტიის იმპერიის ამბიციამითვისებული რუსეთიც კი ვერ გახდა ის ცენტრი, რომლისგანაც სხვა ხალხები ,,ქრისტეს რწმენით გაბრწყინდებოდნენ”. რუსეთის იმპერიაში ეკლესია მკაცრი სახელმწიფო კონტროლის ქვეშ იყო მოქცეული და თავის ფუნქციას ასრულებდა - მცირე ხალხებს საკუთარ რწმენაზე აქცევდა და არუსებდა. ქართული ეკზარხატის მდგომარეობა რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის შემადგენლობაში უფრო რთული იყო, თუმცა, იმპერიული საეკლესიო გამოკვებვის ყველა ,,სიკეთეს” ქართველებმაც განიცადეს. ამიტომ იყო, რომ პირველივე შესაძლებლობისთანავე საკუთარი ავტოკეფალიის აღდგენის შესახებ გამოაცხადეს, შემდეგ კი ჯერ რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის, მერე - სხვა მართლმადიდებლური ეკლესიების თანხმობას დიდხანს ელოდებოდნენ.
როგორც არ უნდა უნდოდეთ აფხაზ მართლმადიდებლებს პარალელის გავლება იმ ორ მოვლენას შორის, თუ როგორ გამოეყო მათი ეკლესია ქართულს და როგორ მოხდა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალურობის აღდგენა, კანონიკური თვალსაზრისით, ასეთი შედარება უსაფუძვლოა. ქართული ეკლესია მკაფიოდ იცავდა ,,ეროვნული საკითხით” განპირობებულ პოლიტიკას და აფხაზებს ეპისკოპოსობას არ ანიჭებდა. აფხაზეთის ეპარქიის მეთაური ბესარიონი (აპლია) და მისი რამდენიმე თანამოაზრე სხვადასხვა ვარიანტს იყენებდნენ - ხან რუსულ მართლმადიდებლურ ეკლეიასს სთხოვდნენ აფხაზების მიღებას საკუთარ წიაღში, ხანაც აფხაზური მართლმადიდებლური ეკლესიის აღდგინებაზე საუბრობდნენ. ასე გაგრძელდა ოცი წელი, სანამ, ასე ვთქვათ, ამბოხი არ მოხდა.
ახალი ათონის ,,ახალგაზრდა მღვდელმსახურთა” აჯანყებას ბევრი მიზეზი ჰქონდა. იყო პირადი მოტივებიც, პოლიტიკაც (შიდა და საგარეო), მაგრამ პირველ რიგში, კონფლიქტი კანონიკურ ნიადაგზე მოხდა. რუსეთსა და საბერძნეთში მიღებული ბრწყინვალე რელიგიური განათლებულის მქონე არქიმანდრიტმა დოროთემ (დბარი), ბერმონაზვნებმა დავითმა (სარსანია) და ანდრია ამპარმა პირდაპირ, შეულამაზებლად უთხრეს თავიანთ სამწყსოს, რომ არანაირი ეკლესია კანონიკური თვალსაზრისით აფხაზეთში არ არსებობს. რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის წარგზავნილმა მღვდელმსახურები, რომლებიც საქართველოს კანონიკურ ტერიტორიაზე მსახურებას ქართული ეკლესიის ნების გარეშე აღავლენდნენ, ან ქართული ეკლესიიდან დარჩენილი თითო-ოროლა მღვდელი, რომელიც საკუთარ პატრიარქს არ აღიარებდა - ამ ყველაფერს, მათი თქმით, ნორმალურ მართლმადიდებლურ საეკლესიო ცხოვრებასთან არანაირი კავშირი არ ჰქონდა. ,,ეკლესია უეპისკოპოსოდ ვერ იარსებებს” - მაშასადამე, არც აფხაზურ მართლმადიდებლობას აქვს პერსპექტივა. ქართულ ეკლესიას ჰქონდა აღიარების ლოდინის ფუფუნება - მას ეპისკოპატი ჰყავდა, არც ხელდასხმის უფლება დაუკარგავს. ზოგი ეკლესია ამას საუკუნეები ელოდებოდა. აფხაზებს რისი იმედი უნდა ჰქონოდათ?!
მწარე სიმართლემ შეძრა აფხაზური საზოგადოება. ახალ ათონში წმინდა სამიტროპოლიტოს შექმნა ამავე დროს აფხაზური ეკლესიის აღდგინებასაც ნიშნავდა. რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის რეაქციას არ დაუხანებია - მისივე ხელდასხმულ ახალგაზრდა მღვდლებს ღვთისმსახურება აეკრძალათ.
ინტრიგა შენარჩუნებულია
დღეს ძნელად მოიძებნება ექსპერტი, რომელიც თვლის, რომ ქართულ-აფხაზური კონფლიქტი რომელიმე ვარიანტით უახლოეს წლებში მოგვარდება. იმ სტატუს ქვოს შეცვლა, რომელიც 2008 წლის აგვისტოს ომის და აფხაზეთის აღიარების შემდეგ შეიქმნა, დღევანდელ პირობებში შეუძლებელია. სწორედ ამიტომაა უნაყოფო ჟენევის დისკუსიები, რომელთა მონაწილეები დიამეტრულად განსხვავებულ პოზიციებზე დგანან.
ამ ფონზე საეკლესიო სიტუაცია ბევრად უფრო ცოცხლად გამოიყურება და მოვლენათა შესაძლო განვითარების არაპროგნოზირებად სპექტრს შეიცავს. ,,ახალგაზრდა მღვდელმსახურებმა” აფხაზეთის საეკლესიო საკითხი საეკლესიო გეოპოლიტიკის ობიექტად აქციეს, როცა დახმარებისთვის უშუალოდ კონსტანტინეპოლის პატრიარქატს მიმართეს. 20 წლის განმავლობაში სულიერად დაუპურებელი ტერიტორია, რომელზეც ჯერ კიდევ მახარობლები ქადაგებდნენ ქრისტიანობას - საეკლესიო ისტორიაში ეს უპრეცედენტო შემთხვევაა, რომლის არსებობასაც მსოფლიოს მართლმადიდებლური სამყარო ვერ წაუყრუებს, განსაკუთრებით, სამხრეთ ოსეთის სიტუაციის გათვალისწინებით, სადაც ეკლესია განხეთქილებამ მოიცვა და ბერძენი მეძველსტილეების გავლენის ქვეშ მოექცა.
ქართულ ეკლესიაში სიტუაციის სიმწვავე კარგად ესმით. არც ბესარიონ აპლია, არც მღვდელმონაზონი დავითი, ,,ახალგაზრდა მღვდელმსახურების” წარმომადგენელი, ქართული ეკლესიის მხრიდან მსახურების აკრძალვით არ დასჯილა, იმის მიუხედავად, რომ ისინი სწორედ ქართული ეკლესიის ხელდასხმულები არიან. ეს მღვდლები ერთდერთი ძაფია, რომელიც თუნდაც ნომინალურად, მაგრამ მაინც გვაძლევს ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიისა და აფხაზეთის კავშირზე ლაპარაკის საშუალებას. მაგრამ საკმარისია კი ეს კონსტანტინეპოლში ახლანდელ (და საკმაოდ ინტენსიურ) მოლაპარაკებებზე არგუმენტირებისთვის? მით უფრო, რომ კონსტანტინოპოლის ლოგიკა მხოლოდ კანონიკური კი არა, პოლიტიკურიცაა. რუსეთის ეკლესიას კონსტანტინეპოლთან ძალიან რთული ურთიერთობა აქვს, მათ შორის გლობალური ბრძოლაა გაჩაღებული მსოფლიო მართლმადიდებლობის საჭეთმყრობლობის მოსაპოვებლად.
რუსული ეკლესია, თავის მხრივ, საკუთარი სტატუს ქვოს შესანარჩუნებლად იბრძვის - მას სურს, ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის კანონიკურ ტერიტორიაზე სარწმუნოებრივი გამოკვებვის დროებითი უფლება შენარჩუნოს. მაგრამ არაფერია ისეთი მარადიული, როგორც დროებითი, ქართველ იერარქებს მშვენივრად ესმით ეს, რაკი რუსული ეკლესიის ამ წინადადებაზე არ თანხმდებიან.
სტატია მომზადებულია ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის მხარდაჭერით. პუბლიკაციაში გამოთქმული შეხედულებები და მოსაზრებები არ არის აუცილებელი გამოხატავდეს ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდის შეხედულებებს.
