1. ლასო

რადგან ჩემმა ახალგაზრდა მეგობარმა, ზაზა დობორჯგინიძემ მკითხა, ცნობიერების შესატყვისი, შენი აზრით, რომელი მეტაფორა შეიძლება იყოსო, შევუდგები პასუხის გაცემას, არც ამომწურავს და არც ვინმესთვის სავალდებულოს. შევნიშნავ ოღონდ, რომ დღევანდელი ჩემი წამოწყება ცნობიერების ონტოლოგიურ და ფუნქციურ ასპექტებს უფრო შეეხება, ვიდრე ფენომენოლოგიურს, ანუ იმას, თუ უშუალოდ როგორი სახით წარმოუდგება ცნობიერება თავის სუბიექტს. მეგობრის კითხვა, პირველ რიგში, გულისხმობდა სწორედ სუბიექტურ აღქმაში მოცემული ცნობიერების ხატოვან მოხელთებას,  როგორც ამას აკეთებს ცნობიერების ნაკადის კლასიკური, თუმცა, ჩემი აზრით, ცოტა მოძველებული, მეტაფორა. მაგრამ ყველაფერს თავისი დრო აქვს, ზოგიერთ რამეს კი განსაკუთებით.

ცნობიერება არის საბაბი! უფრო ზუსტად, სხეული არის მიზეზი, ცნობიერება კი საბაბია. ორივე მათგანი რაც არის, ასეთია ტვინისთვის. ვფიქრობ, შეიძლება ითქვას, რომ ყველაფერი, რაც ფიზიკურ სამყაროში ობიექტურად არსებობს, აუცილებლად იყო, არის ან იქნება რამე სხვა, ობიექტურად არსებულის მიზეზი. ესაა შებრუნებული, თუმცა არც ისე მკაცრი სახე, რომელიც შეიძლება მიიღოს ლაიბნიცის საკმარისი მიზეზის პრინციპმა, რომლის თანახმად, ყველაფერ არსებულს აქვს თავისი საკმარისი მიზეზი.

შესაბამისად, ცნობიერებას, რამდენადაც ის, დამეთანხმები, ნამდვილად არსებობს, უნდა ჰქონდეს მიზეზი. ეს მიზეზი, ვფიქრობ, არის ის, რომ ტვინისთვის ცნობიერება წარმოადგენს გარკვეულ საჭირო ან სასარგებლო საბაბს, განსხვავებით სხეულისგან, რომელიც არის ტვინის მიზეზი არამარტო მისი ბიოლოგიური არსებობის, წარმოშობის თვალსაზრისით. სხეული აწვდის ტვინს გარესამყაროს შესახებ შეკრებილ სენსორულ, გრძნობად ინფორმაციას და მასთან ერთად - ინფორმაციას სხეულის როგორც შინაგანი მდგომარეობის, ასევე სივრცეში მდებარეობის თაობაზე (პროპრიოცეფცია). ამასთანავე, თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ ტვინის სხვადასხვა უბნები გამუდმებით „ესაუბრებიან“ ერთმანეთს, ტვინი კი სხეულის ნაწილი და ორგანოა, საბოლოოდ ნათელი გახდება, რომ ტვინის მოქმედების მიზეზს ძილშიც და ღვიძილშიც სხეული წარმოადგენს.

ხოლო თუ ყველაფერი ობიექტურად არსებული აუცილებლად არის მიზეზი, ცნობიერება კი რაღაცნაირად არის მხოლოდ საბაბი და არ არის მიზეზი, ეს ნიშნავს, რომ ცნობიერება არ არსებობს ობიექტურად. ესე იგი, ცნობიერება არ არსებობს ობიექტური რეალობის სახით, რომელსაც მესამე პირის პოზიციიდან, ობიექტურად შეგიძლია დააკვირდე ისე, როგორც შეიძლება დააკვირდე იმავე სხეულს, კონკრეტულად ტვინს და მასში მიმდინარე ელექტროქიმიურ პროცესებს, ან ნებისმიერ, ობიექტურად არსებულ სხვა რამეს, რომელსაც საკმარისი მიზეზიც აქვს და აუცილებელი შედეგიც. სხვა თუ არაფერი, ყოველი ობიექტურად არსებული საგანი მასზე დაკვირვების, როგორც შედეგის ერთ-ერთი მიზეზია, თუნდაც არასაკმარისი, მაგრამ აუცილებელი.

რაღა რჩება იმას, რაც არსებობს, მაგრამ არ არსებობს ობიექტურად? მას მერე, რაც სულებსა და სხვა არაფიზიკურ (კარტეზიანულ) სუბსტანციებს გამოვრიცხავთ, ამ კითხვაზე პასუხად მოკლედ და მკაფიოდ უნდა ითქვას: სუბიექტური არსებობა! მაგრამ ეს ისე არ უნდა გავიგოთ, თითქოს სუბიექტურად არსებული ცნობიერება სუბიექტურად არსებობს მისგან განსხვავებით ობიექტურად არსებული სუბიექტისთვის - „მესთვის“. ვფიქრობ, სუბიექტურობა არ შეიძლება გაზავებულ იქნეს ობიექტურად არსებულ ფიზიკურ სამყაროში, რადგან ეს დაარღვევდა თავად ფიზიკური სამყაროს ობიექტურ, მიზეზშედეგობრივ ქსოვილს. ამრიგად, არა ობიექტურად, არამედ მხოლოდ სუბიექტურად უნდა არსებობდეს არა მარტო ცნობიერება, არამედ მისი მფლობელი სუბიექტი - „მე“. უფრო მსუბუქად რომ ვთქვა, ეს ნიშნავს, რომ ობიექტურად არ არსებობს არცერთი ადამიანის არცერთი „მე“, ანუ არცერთი „მე“ არ ასრულებს მიზეზის როლს, არ წარმოადგენს მიზეზს ჩვენს ფიზიკურ, ზედმიწევნით ფიზიკურ სამყაროში.

და რადგან სუბიექტურად არსებობს სუბიექტი - ნებისმიერი ჩვენგანის „მე“ - ამიტომ ის წარმოადგენს საბაბს, მხოლოდ საბაბს და არა მიზეზს. ცხადია, როგორც ცნობიერებას, ასევე „მესაც“ საბაბად იყენებს და უნდა იყენებდეს იგივე ტვინი. ხოლო რადგან ცნობიერებას და სუბიექტს, ადამიანის „მეს“ ასეთი თვალსაჩინო გასაქანი და განვითარება მიეცა ბიოლოგიური ევოლუციის სოციოკულტურულ განშტოებაში, ეს უდავოდ მეტყველებს იმაზე, რომ ადამიანის სხეულისა და ტვინისთვის ორივე საბაბი - სუბიექტური ცნობიერება და მისი სუბიექტი, „მე“ - განსაკუთრებით სასარგებლო აღმოჩნდა, იყო და არის ბუნებრივი გადარჩევის პროცესში.

ახლა სასწრაფოდ გასარკვევია, ამ ორ საბაბს ისეთი მაინც რა სარგებლობა მოაქვს ტვინისთვის, საბოლოოდ კი ცოცხალი ორგანიზმისთვის, რომ თითქმის მთელი ცხოვრების განმავლობაში ღირს მათი დაუღალავად შენარჩუნება და ამისთვის უამრავი დროისა და ენერგიის ხარჯვა. ასე ალბათ ცეცხლს უფრთხილდებოდნენ ჩვენი შორეული წინაპრები მამონტებით დასახლებულ გამყინვარების ხანაში.

ცნობიერება არის უარი! ცნობიერება საბაბს აძლევს სხეულსა და მის ტვინს, რომ უარი თქვას მომენტალურ რეაქციებზე გარესამყაროდან მომდინარე სტიმულების პასუხად. მეტიც, ცნობიერებას თუ გადააბარებს, უფრო ზუსტად, დააბრალებს გარკვეულ, მოჩვენებით პასუხისმგებლობას, სხეული შეიმსუბუქებს თავის ნამდვილ, მძიმე პასუხისმგებლობას, იწვნიოს ყოველი თავისი მარცხის სიმწარე. „სიმწარე“ აქ, ცხადია, გადატანითი მნიშვნელობითაა ნახმარი, რადგან სხეული და ტვინი ცნობიერების გარეშე ვერაფერსაც ვერ აცნობიერებს, ანუ ვერ გრძნობს და ვერ განიცდის. თუმცა ყოველი შეცდომის საპასუხოდ ორგანიზმი იღებს სრულებით კონკრეტულ „დარტყმას“, რომელიც ნორმალური შინაგანი მდგომარეობის, სასიცოცხლოდ აუცილებელი წონასწორობის, სახელდობრ, ჰომეოსტაზის დარღვევაში გამოიხატება.  

ამგვარ დარღვევებთან გამკლავება კი შრომატევადი, მაგრამ აუცილებელი რეაქციაა, რომლის მოთხოვნილება და უნარი მემკვიდრეობით აქვს წინაპრებისგან მიღებული ორგანიზმს. მართლაც, რეაქციის ამგვარი უნარი რომ არა, უკვე წინაპრები ვერც თვითონ გადარჩებოდნენ და ვერც სიცოცხლისუნარიან შთამომავლობას დატოვებდნენ. სწორედ ასეთი, რეაგირების თანდაყოლილი მექანიზმებისგან „დასვენების“ საბაბს აძლევს ცნობიერება ორგანიზმს იმით, რომ მას უქმნის გარკვეული არჩევანის საშუალებას. მასში ცნობიერების „ჩასახლების“ შემდეგ, ცოცხალი სხეულის ტვინმა შეიძლება ამჯობინოს უფრო არქაული, დაუყოვნებელი და რეფლექსური რეაგირება სტიმულზე. ან მას შეუძლია საბაბად მოიდოს სტიმულის შეფასებისა და მასზე ოპტიმალური პასუხის დასაგეგმად საჭირო მეტად რთული და საპასუხისმგებლო საქმის „ექსპერტისთვის“, კერძოდ, თავისივე ცნობიერებისთვის გადაცემის მოგონილი აუცილებლობა. ასე რომ, ცნობიერება არის დროის მოგება.

ამ თვალსაზრისით, მაგრამ სხვა სიტყვებით, ცნობიერება არის შემოვლითი გზა, რომლითაც სხეული თავის თავთან მიდის. შეიძლება ითქვას, რომ ცნობიერების მქონე სხეული თავისი მოქმედების ერთ-ერთ, არჩევით პრინციპად იღებს ხალხურ ანდაზას „მოჩქარეს მოუგვიანდესო“. ხოლო ამ პრინციპით ცხოვრების საშუალებას ცოცხალ არსებას აძლევს მისივე სუბიექტური ცნობიერება. საინტერესოა, რომ ეს შემოვლითი გზა ჩვენი, ადამიანების შემთხვევაში ძალიან გრძელია და მისი გავლა ნიშნავს სოციალური და კულტურისეული წარმონაქმნების, მნიშვნელობებისა და წეს-ჩვეულებების ტევრში გასეირნებას, რის შემდეგაც ორგანიზმი თავის თავს უბრუნდება ერთიანად გადასხვაფერებული, ცივილიზებული და კულტურული.

ამრიგად, ცნობიერება არის ორგანიზმის სასიცოცხლო არეალში სოციალური და კულტურული სფეროს შემოტანის საშუალება. ამიტომ ალბათ შეიძლება ითქვას, რომ ცნობიერება არის ლასო, რომლითაც კულტურას იჭერს, იახლოებს და ათვინიერებს ადამიანის სხეული. ან ცნობიერება არის ანკესი, რომელიც ადამიანის ორგანიზმს კულტურაში აქვს ჩაგდებული, რათა სარგებელი ნახოს. ამავე დროს, ცნობიერება არის ღუზა, რომელიც ორგანიზმს სოციოკულტურულ სტიქიაში აქვს ჩაშვებული, რათა არ მოსწყდეს იმ გარემოს, რომელიც ისეთ, შედარებით გარანტირებულ დაცვას, სითბოს, საკვებსა და პრესტიჟს ჰპირდება, როგორიც არ გააჩნდა კულტურისა და მრავალრიცხოვანი საზოგადოების განვითარებამდე.

საბაბი არის გახანგრძლივებული მიზეზი. სწორედ აქ შეიძლება იმალებოდეს მთავარი, თუ შეიძლება ასე ითქვას, ფილოსოფიური განსხვავება არაცოცხალ და ცოცხალ ბუნებას შორის. ფიზიკურ სამყაროში ყველგან და ყოველთვის გაბატონებულია მიზეზშედეგობრივი აუცილებლობა. ხოლო ბიოლოგიაში, ცოცხალ არსებებში ჩაისახება, იბადება და ვითარდება, გარკვეული აზრით, ახალი (ემერგენტული) ფენომენი - საბაბი. თუ მას ძალიან სქემატურად განვმარტავთ, როგორც გახანგრძლივებულ მიზეზს, მაშინ საბაბი, ვიმედოვნებ, არანაირად არ დაარღვევს ფიზიკური რეალობის ქსოვილს, რომელიც აუცილებელი და გარდაუვალი საძირკველია მასზე აგებული „ზედა“ სართულებისთვის - ცოცხალი ბუნების, შემდეგ კი კულტურისა და ცივილიზაციისთვის. მართლაც, თუ საბაბი არ წარმოადგენს არაფრის მიზეზს, თუ არ იწვევს არანაირ შედეგს, ასეთ შემთხვევაში ნათელია, რომ ის უშუალოდ არსად არ ერევა და არ იჭრება ფიზიკური, ობიექტური რეალობის მიზეზშედეგობრივ კავშირებში. ამიტომ არც ცნობიერება არღვევს ფიზიკური სამყაროს ობიექტურ რეალობას თავისი უნაყოფო და უშედეგო, მხოლოდ და მხოლოდ სუბიექტური არსებობით.

ეს შეხედულება უკავშირდება წინა ესეში ჩემ მიერ გამოთქმულ ვარაუდს, რომ ცოცხალი არსება არაცოცხალი, მხოლოდ ფიზიკური საგნის ან პროცესისგან არსებითად იმით უნდა განსხვავდებოდეს, რომ დრო ცოცხალ არსებაში რამდენადმე განსხვავებულად „ფიგურირებს“, ვიდრე მის გარემომცველ სამყაროში. ამის თაობაზე, რადგან დღეს მეტაფორების რემა გამოვრეკე, აქ დავამატებ, რომ ცოცხალი არსება არის დროის მანქანა ანუ ისეთი მექანიზმი, რომელიც დროს რამდენადმე დამოუკიდებლად, ავტონომიურად გამოიმუშავებს და იყენებს, მართავს.

ამრიგად, ცნობიერება არის განშტოება. უფრო ზუსტად, ცნობიერება არის იმ განშტოების შედეგი, რომელიც ცოცხალ არსებაში ჩნდება (ობიექტური) მიზეზისა და (სუბიექტური) საბაბის სახით. კიდევ ერთხელ უნდა შევუძახოთ, მკითხველო, მე და შენ ჩვენ თავს, რათა გავიხსენოთ, რომ დედამიწა გამუდმებით ბრუნავს, თუმცა, ამავე დროს, მყარად და უძრავად განისვენებს ჩვენს ფეხქვეშ. შევუძახოთ, რათა ასევე ვისწავლოთ, რომ არცერთ საქმეში სუბიექტური ცნობიერება არაა მარტო, არამედ მას თითქმის განსაზღვრების ძალით ყველგან და ყოველთვის თან ახლავს სუბიექტი, მე. ეს კი ნიშნავს, რომ სუბიექტი არსებობს ცნობიერებასავით სუბიექტურად და არავითარ შემთხვევაში ობიექტურად; და რომ, ცნობიერების არ იყოს, სუბიექტიც ვერანაირ რეალურ, ობიექტურ შედეგს ვერ გამოიწვევს, ვერ მიაღწევს. სუბიექტურად არსებულმა სუბიექტმა უბრალოდ შეუძლებელია, მიზეზის როლი შეასრულოს რამის მიმართ. არამედ ცნობიერების მსგავსად ისიც, სუბიექტიც, ანუ შენი, ჩემი და ნებისმიერი სხვა ადამიანის „მე“, თავისთავად და უშუალოდ აბსოლუტურად უნაყოფოა. არამედ მეც, შენც და ყოველი მავანი იგიც წარმოვადგენთ საბაბს, რომელსაც ჩვენი სხეულები იყენებენ, რათა ცხოველქმედების ჯაფა და პასუხისმგებლობა რაც შეიძლება მეტად აირიდონ თავიდან და გადააბარონ სოციალურ და კულტურის მექანიზმებს, ინსტიტუტებსა და პროცესებს, რომლებიც საკუთარი, ემერგენტული კანონზომიერებების მიხედვით არსებობს და ვითარდება.  

მგონი, საკმაოდ აშკარაა, რომ ზემოთ მონიშნული „საბაბის მექანიზმი“, როგორც საკმაოდ მრავალმხრივად გამოსადეგი, ევოლუციას კულტურაშიც გადააქვს. ამის ერთ-ერთი, მარტივი და მკაფიო, მაგალითია რელიგიური რწმენის საბაბით მორალის საფუძველსა და მასთან ერთად ყოველივე მომხდარსა და მოსახდენზე საბოლოო პასუხისმგებლობის დაკისრება არარსებული სუბიექტისთვის - რომელსაც მოკლედ ჰქვია ღმერთი. ეს უკანასკნელი, უნდა ვაღიაროთ, თავის მხრივ იმდენად სასარგებლო საბაბი აღმოჩნდა, რომ სხვადასხვა სახით, რაოდენობითა და უფლება-მოვალეობებით აღჭურვილი თითქმის განუყრელად თან სდევს კაცობრიობას და ადამიანის ცნობიერებას, თავად საბაბთა საბაბს.

2. გარეწარი

თითქმის მთელი სამეცნიერო და ფილოსოფიური ტრადიციის მიუხედავად, გამოვთქვამ მოსაზრებას, რომ ფენომენალური ცნობიერება არის მდგომარეობა და არა პროცესი. ცნობიერება არ არის ნაკადი. ცნობიერება არის ცალფეხა სკამი ან ცალფეხა მაგიდა. ეს ერთადერთი ფეხი არის დრო. მაგრამ ცალფეხა სკამი არ გამოდგება დასაჯდომად, ცალფეხა მაგიდაზე ვერაფერს დააწყობ, ერთიც და მეორეც ვერ გაჩერდება თავის ერთადერთ ფეხზე და წაიქცევა, მაშინვე დამარცხდება, როგორც კი ხელს გაუშვებ. ამიტომ სჭირდება ცნობიერებას სივრცის სამი განზომილება, რათა სამ ფეხად მოირგოს ისინი და გამოსადეგი გახდეს. მაგრამ ჩვენს სამყაროში არ არსებობს მხოლოდ სამგანზომილებიანი სივრცე, არამედ ის განუყრელადაა დაკავშირებული მეოთხე განზომილებასთან - დროსთან. ასე რომ, ცნობიერება, როგორც ცალფეხა სკამი ან მაგიდა, ობიექტური სამყაროსგან სესხულობს მის ოთხივე განზომილებას, ოთხივე ფეხს, რომელთაგან ერთი უბრალოდ ზედმეტია, არც აუცილებელია და არც საჭირო. მაგრამ სკამიც და მაგიდაც თუ, მით უმეტეს, მათ სამკუთხა ფორმას მივცემთ, სამ ფეხზეც საკმაოდ მყარად შეიძლება დადგეს. ასე რომ, ცნობიერებისთვის სივრცის ორი განზომილებაც იკმარებდა.

მაგრამ რადგან ობიექტურ რეალობაში ნებისმიერი სხეული და პროცესი ოთხგანზომილებიან სივრცე-დროში არსებობს, ამიტომ ცნობიერება, გარკვეული აზრით, იძულებულია, ამ სამყაროსგან ორ აუცილებელთან ერთად ორი დამატებითი ფეხიც ისესხოს და ასე განხორციელდეს რომელიმე კონკრეტულ სხეულში. განსაკუთრებით ზედმეტი და ჭარბი, როგორც ჩანს, არის სწორედ ობიექტური დრო. ამ სიჭარბეზე მეტყველებს ობიექტურ დროსა და სუბიექტურ დროს შორის ხშირი კონფლიქტი, როცა გვეჩვენება ხოლმე, რომ გარემომცველ სამყაროში დრო ძალიან ნელა ან, პირიქით, უჩვეულოდ სწრაფად გარბის. შეიძლება ითქვას, რომ რადგან საკუთარ დროს ფლობს, ამიტომ ადამიანის ცნობიერება სამყაროს დროსთან დაუძლეველ უთანხმოებაში იმყოფება. აქედან არ უნდა დავასკვნათ, თითქოს სუბიექტური დრო არსებითად განსხვავდება ობიექტური დროისგან.

როგორც ადრე ვწერდი, დრო ცოცხალ, ბიოლოგიურ მექანიზმში განიხილება, როგორც სივრცისგან რამდენადმე დამოუკიდებელი, როგორც ცოცხალი სხეულის ლოკალურ სივრცეში უჩვეულოდ ჩაკეცილი ან მარყუჟად გამოკრული. ასეთი დრო უბრალოდ ხანმოკლეა და ცოცხალ სხეულში სიცოცხლის შეწყვეტის შემდეგ უბრუნდება თავის ჩვეულებრივ, მარტოოდენ ფიზიკური განზომილების მდგომარეობას და სტატუსს, როგორც ანაქსიმანდრეს აპეირონს უბრუნდებიან დროებით მისგან გამოცალკევებული საგნები. ამიტომ ვწერდი, რომ ცოცხალი არსება არის ნამდვილი დროის მანქანა, და რომ ცოცხალი არსება არის ერთადერთი ადგილი ამ სამყაროში, სადაც დრო მიედინება. სხვა ყველაფერი კი, მათ შორის ეს ცოცხალი ქმნილებაც, როგორც სხეული, თვითონ არსებობს დროში. ამრიგად, ცნობიერება დროზე დგას, როგორც ერთადერთ საკუთარ ფეხზე, მთელ დანარჩენ სამყაროს კი ყავარჯნებად იყენებს. არა მარტო გარემომცველი ფიზიკური სამყარო, არამედ სხვა ადამიანების საზოგადოებაც ყავარჯენია ადამიანისთვის, ოღონდ რამდენადმე სხვანაირად. გქონდეს ცნობიერება, ანუ შინაგანი, სუბიექტური დრო, ეს ნიშნავს, იყო განცალკევებული და გარიყული. მეტიც, ეს ნიშნავს, იყო სამყაროს საზღვარზე, უკიდურეს კიდეზე. ამის შესახებ უფრო დაწვრილებით მომდევნო ესეში ვაპირებ, მოგახსენო.

აქ კი მხოლოდ იმის აღნიშვნას ვიკმარებ, რომ შინაგანი დრო გარესამყაროდან გამოცალკევებულია ცოცხალი არსების ფარგლებში; და რომ, ამგვარი გამოცალკევება მით უფრო აშკარა ხდება, რაც უფრო მეტად ეუფლება ცოცხალი არსება თავის სხეულში შინაგანი დროის ჩახვევისა და იქ მისი ქსოვის ხელოვნებას. ასე გაწაფულ ცოცხალ ორგანიზმში სულ უფრო მეტად მოსალოდნელია ცნობიერების ჯერ წარმოშობა, ხოლო შემდეგ ევოლუცია, რომელიც გამოიხატება ცნობიერების სულ უფრო მჭიდროდ გაერთიანებული, ინტეგრირებული და, თანაც, სულ უფრო დასახსრული, დიფერენცირებული ქსოვილის შექმნაში. მოკლედ, რაც უფრო განვითარებულია ცნობიერება, მით უფრო გამოცალკევებულია ადამიანი ბუნებისგან, გარემომცველი სამყაროსგან, თითქოს ვიღაცამ ხელი ჰკრა და მიაგდო სამყაროს კიდეზე, სადაც თავისი ერთადერთი ჯანსაღი ფეხის, ცნობიერებად გარდაქმნილი დროის იმედად მყოფი წონასწორობას კარგავს.

ასეთ გარიყვას და განცალკევებას რომ აღმოაჩენს, ადამიანი ინსტინქტურად იწყებს საყრდენის ძებნას, რაც უფრო მეტად კრავენ ხელს, მით მეტად ცდილობს, უკან დაუბრუნდეს დაკარგულ ადგილს და სიმყუდროვეს. სწორედ ამ საწინააღმდეგო მოძრაობისას აღმოაჩენს ის, განცალკევებული ადამიანი, თავისნაირ სხვებს, ოღონდ უკვე საზოგადოებად გაერთიანებულსა და ძნასავით შეკრულს, მიწაზე მყარად მდგომს. როგორც ჩანს, სწორედ ამაშია ცნობიერების ევოლუციური მნიშვნელობა. იგი აიძულებდა მისით დატვირთულ და განმარტოებულ ადამიანებს ერთმანეთი მოეძებნათ და შეექმნათ საზოგადოებები - სულ უფრო მრავალრიცხოვანი ჯგუფები, ტომები და ხალხები.

საზოგადოების განვითარება, ცხადია, უკუქმედებას ახდენდა ინდივიდუალურ ცნობიერებაზე და მას აიძულებდა, კიდევ უფრო განვითარებულიყო, რათა საზოგადოებრივი ცხოვრების უთვალავ წვრილმანს გადასწვდომოდა. ამრიგად, მეტი საზოგადოება ნიშნავდა მეტ ცნობიერებას, ხოლო მეტი ცნობიერების მქონე სხეული დამღუპველი და შემაშფოთებელი განცალკევების სულ უფრო დიდ საფრთხეს ატარებდა თავის თავში და, შესაბამისად, გაათკეცებული დაჟინებით მიისწრაფოდა სხვებისკენ. ეს კი თანდათან აძლიერებდა საზოგადოებას, რომლის მეშვეობით ადამიანმა ყველა სხვა სახეობას აჯობა და დედამიწა დაისაკუთრა.

რადგან წაქცევის, ძირს დანარცხების შიში ფეხის ადგმის დროიდან თან სდევს ჩვენს მოდგმას, მისით სარგებლობის უნარი არამარტო საზოგადოების სოციალურმა სისტემამ, არამედ ცალკეულმა შარლატანებმაც კარგად აითვისეს. ეს უტიფარი პრიმიტივები და გაიძვერები ხან სასულიერო პირები ხდებიან, ხანაც მემარცხენეები და მარქსისტები, ხანაც პინგვინი კონსერვატორები, რათა დამფრთხალი ადამიანები სხვადასხვა მრევლში დააყუდონ. სამაგიეროდ, ჩემნაირ გარეწრებთან ამ თაღლითებს არაფერი ესაქმებათ. ჩვენც, დაურაზმავებს, ისღა დაგვრჩენია, დროს გავუფრთხილდეთ, ანუ ერთმანეთს... მით უმეტეს, რომ თითოეული ადამიანი გულის სიღრმეში გარეწარია, არანაკლები სხვებზე.