ინტერვიუ ფილოლოგ ლევან გიგინეიშვილთან
რას ნიშნავს თქვენთვის „რელიგიური გრძნობები“, რას გულისხმობს ეს ტერმინი? როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, რელიგიური გრძნობების შელახვად ხშირად არა მწამსის, იდეოლოგიის შეურაცხყოფა, არამედ ესა თუ ის სასულიერო იერარქის კრიტიკა აღიქმება, რაზე მიუთითებს ეს?
ეს ორი სხვადასხვა შეკითხვაა და ცალ-ცალკე სჭირდება პასუხი. რელიგიური გრძნობა ძალიან ფართო და მრავალწახნაგოვანი ცნებაა ისევე, როგორც, მაგალითად, „სამშობლოს გრძნობა“ - ვისთვის რაა სამშობლოს გრძნობა, ვისთვის რა. საერთოდ, რაც უფრო აბსტრაქტულია ცნება, მით უფრო ძნელი ხდება მისი განმარტება, თორემ ცნება „სკამის“ განმარტება ადვილია, თუმცა არც ისე ადვილია ესეც კი. ვეცდები მაინც შევტოპო ამ ცნების სემანტიკურ ველში და კონკრეტული მაგალითებიც მოვიშველიო.
რელიგიური გრძნობა შეიძლება იყოს საკრალურის, წმინდის გრძნობა; მაგრამ რა არის წმინდა, საკრალური? რაღაც, რასთან შეხებაც ადამიანისთვის არ არის ორდინარული, ყოფითი, რუტინული გამოცდილება, არამედ განსაკუთრებული, მაგრამ განსაკუთრებული არა მხოლოდ ფსიქოლოგიურად, ესთეტიკურად ან თუნდაც ფსიქოსომატურად, როგორც, მაგალითად, სექსი, თრობა ან ნარკოტიკი, არამედ მსოფლმხედველობრივად და ზნეობრივადაც; ანუ შეხვედრა წმინდა და საკრალურთან აღიქმება, როგორც კეთილი, ამაღლებული, პატივისცემისა და კრძალვის თუ კდემის ღირსი; ეს შეხვედრა არ არის ნებისმიერი, არამედ სრულიად განსაკუთრებული და გარკვეული აზრით სახიფათოც ადამიანისთვის, რადგან ის განცდა თუ განდობა, რომელიც ადამიანმა ამ შეხვედრისას მიიღო, გარკვეული აზრით, დამავალდებულებელი და იმპერატიულია.
საკრალურთან შეხვედრა უინტიმურეს გამოცდილებად აღიქმებოდა და თან ისეთად, რომელიც ადამიანს ბედნიერებასა და სრულყოფას უქადდა ან მის გემოს აძლევდა. აქედან გამომდინარეობს ის ტაბუები და გაფრთხილებები, რაც ამგვარ გამოცდილებასთან იყო დაკავშირებული. იმდენად უფრთხილდებოდნენ ელევსინის ქურუმები თავიანთი კულტის საიდუმლოს, რომ თავად იმპერატორ ნერონს უთხრეს უარი (მისი უზნეობის გამო) მისტერიაში დასწრებაზე, ცხადია, თავიანთი სიცოცხლის რისკის ფასად. მსგავსი დამოკიდებულება მიიღო ქრისტიანობამაც, რომელიც ადრეულ საუკუნეებში სწორედ ერთ-ერთ მისტერიულ კულტად აღიქმებოდა და მისტერიული კულტების ენა ქრისტიანულ ღვთისმსახურებაშიც შევიდა (მაგალითად, ფრაზა „არ გავცემ საიდუმლოს“ ა.შ.), ანუ საკრალური და მასთან შეხვედრა ძალიან მნიშვნელოვანი და ადამიანის ბედნიერება-სრულყოფასთან დაკავშირებული რეალიაა. ადამიანს აქვს სურვილი, ეს გამოცდილება, ასე ვთქვათ, ხაზგასმული, გამოკვეთილი ჰქონდეს და ამიტომ აწესებს რიტუალებსაც. ადამიანი რიტუალური არსებაა ცხოველისგან განსხვავებით. ცხოველებს მხოლოდ ინსტინქტები ან ინსტინქტური „რიტუალები“ აქვთ, ადამიანი კი შეგნებული გადაწყვეტილებით და თავისუფალი არჩევნით ირჩევს უმნიშვნელოვანეს მოვლენებს, გამოცდილებებს, გამოარჩევს მათ ჩვეულებრივი და პროფანულისგან და ხაზს უსვამს რიტუალით. თან საკრალურთან ადამიანი ტრადიციულად აკავშირებდა ისეთ გაგებას, როგორიცაა: სამართლიანობა, გამბედაობა, სიყვარული, სიბრძნე - ანტიკურობაში ყველა ეს კატეგორია პერსონიფიცირებული ღმერთები იყვნენ, მონოთეისტურ რელიგიებში კი - -ღვთიური თვისებები, რომლებში მონაწილეობაც ადამიანებსაც „მუხტავს“ მათით და აღვთიურებს. გამოდის, საკრალური და ადამიანური, ყველაზე ამაღლებული გაგებით, ძალიან ინტიმურად უკავშირდება ერთმანეთს, იქამდე, რომ ადამიანის საუკეთესო გზად საკრალურთან ზიარება აღიქმებოდა. ამ ზიარებასთან არა მარტო ადამიანის ბედნიერება იყო დამოკიდებული, არამედ ღირსების განცდაც, რაც კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია. როგორც, მგონი, პოლ ვალერი ამბობს, თუ ადამიანი არ ცდილობს, ღმერთი იყოს, ის ცხოველამდე ჩამოქვეითდება. პავლეც ამბობს, „მირჩევნია, მოვკვდე, ვიდრე ის ღირსება/მადლი დავკარგო, რომელიც მიმიღიაო“, ვაჟა-ფშაველაც გამოხატავს ამას თავის ლექსში „მარტოობა“, სადაც ამ ღვთიური ღირსების განცდის აღმძვრელ მადლსა თუ ენერგიას მეტაფორულად „არწივს“ უწოდებს, „აღარ მესტუმრა არწივი“ და „ვიქეც ჩვარადაო“ რომ ამბობს.
რაც შეეხება მეორე შეკითხვას, თუ რატომ აღიქვამენ ხშირად სასულიერო პირების კრიტიკას რელიგიური გრძნობის შეურაცხყოფად, ესეც ნიუანსური და მრავალწახნაგოვანი თემაა. ერთ-ერთი მთავარი საკითხი, ვფიქრობ, გამკრიტიკებლის დამოკიდებულებასა და მოტივაციაშია: შეიძლება ეს იყოს ბოროტი, ან კეთილი მოტივი, შეიძლება იყოს ინდიფერენტული მოტივი თუ უმოტივო მოტივი და ამ სამშიც ნაირსახეობები და შუქ-ჩრდილებია. სამართლიანი კრიტიკა თუნდაც ყველაზე მაღალი იერარქიის პირისა არა მარტო დასაშვები, არამედ აუცილებელიცაა და მოვალეობითიც ადამიანისთვის, როგორც ჰომოსაპიენსისთვის, მაგრამ ამ დროს პიროვნული სიძულვილი ამ გაკრიტიკებული იერარქიის პირის მიმართ - ცუდია, თუნდაც მხოლოდ იმიტომ, რომ ნებისმიერი ადამიანის სიძულვილია ცუდი, აქ კი საქმე ასეთ ავგუსტურ სტატუსს ეხება, ანუ სასულიერო პირების დარღვევები და ადამიანური სისუსტეები გასაკიცხია, ამ გაკიცხვაში კი გაკიცხულების ადამიანური ღირსებისა და ასევე მათი სტატუსის ღირსების პატივისცემაა შესანარჩუნებელი. ახლა, თუ ვინმე იტყვის, ვინც ჩემი დიოცეზის ეპისკოპოსს გააკრიტიკებს, ის ჩემს რელიგიურ გრძნობებს შეურაცხყოფსო, მხოლოდ იმიტომ, რომ ის ეპისკოპოსია, არანაირად არ მიმაჩნია სწორად. ავთანდილის თქმისა არ იყოს: „არ პირუტყვი ვარ, მჩმუნავი!“ - ჰოდა, თუ რამე ბოროტებას ვხედავ ეპისკოპოსისაგან, არა თუ უფლება მაქვს, ამაზე რეაქცია მქონდეს, არამედ ადამიანური მოვალეობაც, აბა, საკუთარ სინდისს ხომ არ გავუკეთებ ამპუტაციას?! საბოლოოდ ამ კრიტიკისთვის თავად ის ეპისკოპოსი მეტყვის მადლობას, ჯერ ერთი, თუ ნორმალური და განათლებული ადამიანია, რომ არაფერი ვთქვათ იმაზე, რომ ეპისკოპოსი ამასთან ერთად თავმდაბალი, მომთმენი და მომსმენიც უნდა იყოს. იმავეს ვიტყვი რაბინებსა თუ მოლებზე.
არსებობს მოცემულობები, როდესაც გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვა გამართლებულია. ეს, ძირითადად, ისეთ შემთხვევებს ეხება, როდესაც საზოგადოებრივ უსაფრთხოებაზეა ხოლმე საუბარი. არის „რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის“ ქართული ინტერპრეტაცია ამგვარი მოცემულობა?
„ქართული ინტერპრეტაცია“ ცოტა ბუნდოვანი ტერმინია ჩემთვის. საქართველოში არის ამ საკითხის ინტერპრეტაციის სპექტრი და მასში კარგად გასარკვევად საჭიროა სოციოლოგიური კვლევა, ინტერვიუები ა.შ. და მე ეს არ შემიძლია. საერთოდაც, გამოხატვის თავისუფლებასა და რელიგიური გრძნობის შეურაცხყოფით გამოწვეული საფრთხის გამო ამ თავისუფლების შეზღუდვის საზღვრების დადგენა ძალიან რთულია და ლეგალურად ერთიან თარგზე მოჭრა და განზოგადება სხვადასხვა შემთხვევისა არ შეიძლება. ყველა შემთხვევისთვის კონკრეტული მიდგომაა, ვფიქრობ, საჭირო. ახლა, ადამიანმა დასავლურ-სეკულარულ, ძირითადად პოსტქრისტიანულ საზოგადოებაში წმინდანის კარიკატურა რომ დახატოს, დიდი პრობლემა არ იქნება და ქრისტიანები ამას, დიდი ალბათობით, ყურადღებას არ მიაქცევენ, უბრალოდ, თუ რამე მკრეხელურს და მათი რელიგიური სინდისის აბუჩადამგდებს დაინახავენ, არ იყიდიან ამ ჟურნალს თუ გაზეთს, ამგვარი ჟურნალის გამოშვება კი სრულიად დასაშვები და კანონით დაცულია ასეთ საზოგადოებებსა და ქვეყნებში. თანაც აქაც გარჩევაა: ზოგჯერ ანეკდოტი ან კარიკატურა, სადაც ღმერთი ან წმინდანია ნახსენები, უწყინარი და უბოროტოა, ზოგჯერ მკრეხელური და მიზანმიმართულად მორწმუნეების გრძნობების აბუჩადამგდები, მაგრამ ინტენციისა და განზრახვის დადგენა არა მგონია, ადვილად შეეძლოს, ან საერთოდ შეეძლოს, რომელიმე ლეგალურ ავტორიტეტს. მკრეხელობა ან ღმერთის უპატივცემულობა მორწმუნის პერსპექტივიდან ცოდვაა, მაგრამ ეს ცოდვა კანონით მხოლოდ მაშინ უნდა ისჯებოდეს, თუ: ა) ეს ხდება საჯარო სივრცეში, რასაც შეიძლება სამოქალაქო წესრიგის დარღვევა და ადამიანების შორის შეხლა-შემოხლის პროვოცირება, მათი ჯანმრთელობისა თუ სიცოცხლის ხელყოფა მოჰყვეს ან ბ) მის პირად სივრცეში შეჭრას წარმოადგენს და მის პირად ღირსებას ეხება; ამის დადგენა, ალბათ, ყველა ცალკეულ შემთხვევაში, სასამართლო პროცესმა უნდა უხრუნველყოს. სხვა საკითხია ძალიან ტრადიციული ან თეოკრატიულ საზოგადოებები და ქვეყნები, სადაც თავად ამგვარი კარიკატურის დახატვა კანონით იქნება აკრძალული. ეს ამ ქვეყნების მოსახლეობისა და ინსტიტუციების გადასაწყვეტია. მე არ ვფიქრობ, რომ საქართველოში უნდა მივიღოთ რამე დამატებითი და უფრო გამამკაცრებელი კანონები ამ სფეროში, თუმცა, გარდა კანონისა, არის ელემენტარული ზნეობის, დელიკატურობისა და ადამიანობის გრძნობები თუ დაუწერელი კანონები. თუ მე ვხედავ, რომ ადამიანებს აღიზიანებთ და შეურაცხყოფთ ჩემი რამე ქმედება, მე ეს ქმედება აღარ უნდა ჩავიდინო. თუ, მაგალითად, შოტლანდიელს არ სიამოვნებს, როცა მისი თანდასწრებით ძალიან სასაცილო სტერეოტიპულ ანეკდოტს ვყვები შოტლანდიელების სიძუნწეზე, ერთი ვინმე ხეპრე და უბირი უნდა ვიყო, თუ არ გავჩერდი და, თუ აუცილებელია, ბოდიშიც არ მოვუხადე დაუდევრობისთვის.
კანონპროექტის განმარტებით ბარათში ვკითხულობთ, რომ „სახელმწიფომ უნდა დაიცვას მოქალაქეთა რელიგიური გრძნობები“. ცნობილი ამბავია, რომ არსებობს სოციალური ცხოვრების სფეროები, რომელიც აუცილებლად უნდა დაარეგულიროს კანონმა, მაგრამ არსებობს სფეროები, რომლებსაც ეთიკა, კულტურა, და ა.შ არეგულირებს, რელიგიურ გრძნობებს რა გზით სჭირდება დაცვა? ვის მიერ? ან საერთოდ სჭირდება თუ არა?
მეც ვფიქრობ, რომ ბევრი რამ კანონმა კი არა, ზოგადეთიკურმა ნორმებმა და საერთო ტოლერანტულმა კლიმატმა უნდა დაარეგულიროს და ტრადიციულად არეგულირებდა კიდეც. აი, მაგალითად, დავით აღმაშენებლის კანონი, რომელიც მუსლიმთა უბნებში ღორის დაკვლას კრძალავდა, ვფიქრობ, უფრო ცუდის მაჩვენებელია, ვიდრე კარგის, ანუ - მაშინდელ თბილისელ ქრისტიანებს იმდენი გულისხმიერება არ ეყოთ, რომ კანონის იძულება არ დასჭირვებოდათ ამისთვის. ბევრ რელიგიურ ადამიანთან დელიკატურობის დაცვაა საჭირო. მე შეიძლება მორმონების დამფუძნებელი ჯოზეფ სმიტი შარლატანი მეგონოს, მაგრამ მორმონს ეგრევე პირში მივახალო - „შენც მაგ შარლატანის ხახაში ჩავარდი-თქო“, ძალიან რბილად რომ ვთქვა, კულტურული არ იქნება. ეს, ცხადია, არ ნიშნავს, რომ რელიგიური პოლემიკა ასაკრძალია კანონით, პირიქით, კანონის, ტოლერანტობისა და ზოგადადამიანური კეთილგანწყობის ფარგლებში ამგვარი პოლემიკა აუცილებელია: პოლიტკორექტულობა კარგია, მაგრამ ისიც მოლოქად და კერპად შეიძლება იქცეს, თუ ჭეშმარიტებას ჩაენაცვლა და ადამიანებს სიმართლის (როგორც მათ ეს სწამთ) თქმის სივრცე შეუხუთა. აი, მაგალითად, ვხვდები იეღოველს და რა? არ ვუთხრა, როდესაც ის თავის დოქტრინას მიხსნის, რომ მის მიერ გამოყენებული ზოგი ევანგელური პასაჟი არ არის სწორად თარგმნილი და არ ვანახო როგორ არის ისინი ბერძნულ ორიგინალში? მაშინ ხომ მეც შევცოდავ ობიექტურობისა და მეცნიერების წინაშე და მასაც მოვუსპობ საშუალებას, დაიწყოს საინტერესო ძიება, თუნდაც იმის ხარჯზე, რომ ეჭვქვეშ დააყენოს თავისი რელიგიური ავტორიტეტები? მე თვითონ ხომ სრულიად გახსნილი ვარ კრიტიკისა და კამათისთვის და სხვისგანაც შემიძლია ეს მოვითხოვო. ცხადია, ეს ყველაფერი უნდა მოხდეს ძალიან დიდი დელიკატურობით, რადგან ადამიანი ხშირად თავის ღირსების განცდას აიგივებს თავის რწმენასთან და იმ ავტორიტეტებთანაც, ვისგანაც ეს რწმენა თუ დოქტრინა მიიღო. ეს რელიგიას კი არ ეხება მარტო; ერთი ხუთი წლის წინ ტელევიზორში ვნახე, ერთ-ერთი პოლიტიკოსი გაიქაჩა მოქალაქეზე და მერე თავი ასე იმართლა: „პარტია შემიგინა და ამას როგორ შევარჩენდიო“, ანუ პარტია და თავისი ღირსება და იდენტობა ჰქონდა გაიგივებული. მით უმეტეს, ასე შეიძლება მოხდეს და ხდება პარტიულზე უფრო ღრმა, რელიგიური რწმენისა და იდენტობის შემთხვევაში.
როდესაც რელიგიური გრძნობების დაცვაზე საუბრობენ, ძირითადად გულისხმობენ ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის ინტერესებს. სჭირდება ეს დღევანდელ ეკლესიას? საერთოდ, სად არის ქართული მართლმადიდებელი ეკლესია განვითარების ამ ეტაპზე?
ავგუსტინე წერს, გინება არასდროს არ უნდა გეწყინოს: თუ სამართლიანად გაგინებენ, მადლობელიც კი უნდა იყო, რომ ნაკლზე მიგითითეს, რომ გამოასწორო, თუ უსამართლოდ - რატომ უნდა გეწყინოს ის, რაც რეალურად არ გეხებაო. ცხადია, ეს მაქსიმალისტური გამოთქმაა და ცილისწამება არავის სიამოვნებს, მაგრამ პირადი ცილისწამების წინააღმდეგ ისედაც არსებობს კანონი და თუ ზოგადად ეკლესიის წინააღმდეგ არის არაკეთილგანწყობა და ცილისწამება, ამის პასუხი მხოლოდ კარგი ქრისტიანული ცხოვრება და ქრისტეს მცნებების შესრულებაა და არა სახელმწიფო სანქციები. ჰეგელი საუბრობს აბსოლუტური სულის, ანუ ღმერთის „ფანდზე“: აბსოლუტური სული „მზაკვრულად“ იყენებს ადამიანის მდაბალ და ბოროტ ვნებებსაც იმისათვის, რომ თავისი კეთილი ცვლილების შუქი შეიტანოს ისტორიაშიო. დაახლოებით ისე, სემისა და ქამის მაგალითში რომ არის: ქამმა მთვრალ და შიშველ მამას დასცინა, სემმა კი პატივი სცა და სიშიშვლე დაუფარა. მერე ნოემ პირველი დასწყევლა, მეორე დალოცა. მაგრამ შესაძლოა, უნებლიედ და არაინტენციურად, განუზრახველად ქამმა უფრო კარგი საქმე გაუკეთა ნოეს, რადგან მეორედ მსგავსი დათრობისგან თავს შეიკავებდა, მაშინ, როცა ქამიც სემივით წესიერი რომ ყოფილიყო, საერთოდ ვერ გაეგო თავისი დათრობის შესახებ და კვლავ გაემეორებინა იგივე. რეალურად, ქამის მსგავსი, უტიფარი და ბოროტისმსურველი ადამიანები თუნდაც მკრეხელური კრიტიკით შესაძლოა, თავისდაუნებურად და თავისი ნების საპირისპიროდაც კეთილ საქმეს აკეთებდნენ და მათი ამ უფლების კანონის ძალით ალაგმვა თავად ეკლესიისთვის იყოს ცუდი, მის წევრებში სახიფათო სიზარმაცისა თუ გაზულუქების წამქეზებელი.
სად არის საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია განვითარების ამ ეტაპზე? ეს ძალიან ზოგადი შეკითხვაა და ცალკე საუბარს საჭიროებს თან საკითხების დაზუსტებით (თეოლოგია, ეთიკა, სოციოლოგია, ფსიქოლოგია, პოლიტიკა). ერთია, აუცილებელია მეტი გახსნილობა და კრიტიკულ-ანალიტიკური აზროვნება. დავუშვათ, შესაძლოა, საკითხი, ეკლესია ახალ კალენდარზე გადავა თუ ძველზე დარჩება, არ არის დოგმატურ-სარწმუნოებრივი, მაგრამ მით უმეტეს აუცილებელია, მორწმუნეებს აუხსნა და განუმარტო არგუმენტირებულად, თუ რატომ ირჩევ ან ერთს ან მეორეს, თორემ ისევ რჩება რაღაც ფსევდომისტიკური შიში, როცა გეუბნებიან: „ძველ კალენდარზე ვრჩებით, მაგრამ არ მივიჩნევთ საჭიროდ, აგიხსნათ, თუ რატომ. ის იკმარეთ, რომ გეუბნებით, ეს დოგმატურ-სარწმუნოებრივი საკითხი არ არის და ბასტა“. მაგრამ ადამიანის, მორწმუნის ღირსების საკითხია - და განა პიროვნული ღირსების საკითხი ნაკლებმნიშვნელოვანია, ვიდრე ნებისმიერი დოგმატური?! - რომ ინტელექტუალურად, და არა ბრმა მორჩილებითა თუ ფსევდომისტიკური დაფრთხობით, იცოდეს, რატომ, რა მოსაზრებებსა და პრინციპებზე დაყრდნობით აირჩია მისმა ეკლესიამ ესა თუ ის გეზი. მაგალითად, შეიძლება იმიტომ, რომ ეს საკითხი დღევანდელ კონკრეტულ მოცემულობასა და ვითარებაში დიდ დავიდარაბას და განხეთქილებას გამოიწვევს და უფრო ავნებს სარწმუნოებრივ ცხოვრებას, ვიდრე არგებს; დავუშვათ, და მზად ვარ გავიგო და დავეთანხმო! მაგრამ ეს უნდა ითქვას ღიად, როგორც არგუმენტი და ეს არგუმენტი ღია უნდა იყოს კონტრარგუმენტებისთვისაც, გააზრებული მსჯელობისთვის. მაგრამ, როცა ყველაფერი კულისებს მიღმა რჩება, ეს ბადებს, ისევ ვამბობ, ფსევდომისტიკურ ბუქს და უსაფუძვლო შიშს, რაც ქრისტიანისთვის, და ზოგადად ადამიანისთვის, ძალიან მავნებელია.
გამოხატვის თავისუფლება რომ უმნიშვნელოვანესი ღირებულებაა, ეს გასაგებია, თუმცა ადამიანთა გარკვეული რაოდენობისთვის რელიგიური გრძნობები ასოცირდება მის ღირსებასთან, ბედნიერებასთან. ბალანსი - ეს სიტყვა ბევრჯერ გაისმა ამ კონტექსტში. როგორ უნდა მოინახოს ეს ბალანსი, ან საერთოდ შეიძლება თუ არა ბალანსის მონახვა ამ ღირებულებების გადაკვეთაზე?
ეს ბალანსი რთულია და ყველა ინდივიდუალურ შემთხვევას სხვადასხვანაირი აქვს. მუსლიმმა არ უნდა დაიწყოს ქრისტიანთან ეგრევე ლაპარაკი იმაზე, რომ ის კერპთაყვანისმცემელია, რადგან სამების სწამს და არც ქრისტიანმა მუსლიმთან იმაზე, რომ ყურანი ცდება, როცა უარყოფს იესოს ჯვარცმას. უამრავი სხვა რამ აქვთ მათ საერთო - ადამიანობა, სინდისი, სიკეთე-ბოროტების, სამართლიანობა-უსამართლობის, სილამაზე-სიმახინჯის აღქმა, უამრავი რელიგიურ-ეთიკური შეხედულება, რაც საერთოა მათ წმინდა წიგნებში. როცა კეთილგანწყობის ატმოსფეროა პიროვნებებს შორის, მათ შეუძლიათ, უფრო რთულ და თუნდაც შეუთანხმებელ საკითხებზე მსჯელობა და პოლემიკაც, იმის სრული განცდით, რომ ერთმანეთის პიროვნული ღირსების დამცირება არანაირ კავშირში არ არის ამ პოლემიკასთან, არამედ ჭეშმარიტების ძიება.
ადამიანის უმნიშვნელოვანესი დანიშნულება - შემოქმედება. მწერლები, პოეტები, მხატვრები ხშირად მიმართავენ გამოხატვის მძაფრ ფორმებს და ამას აქვს მიზანი - საზოგადოების ინსპირირება - რა ემართება შემოქმედებას იქ და იმ დროს, როდესაც ეს ფორმები ამა თუ იმ გზით იზღუდება?
ლიტერატურა, ხელოვნება (და მეცნიერებაც) სრულიად თავისუფალი უნდა იყოს იდეოლოგიისა და ცენზურისაგან. ეს ცხადია. ისიც ცხადია, რომ სახელმწიფოს მიერ მოწყობილ გამოფენაზე ან წიგნის პრეზენტაციაზე სახელმწიფომ შეიძლება (და უნდაც), იზრუნოს ქვეყნის მოქალაქეების სრულ სპექტრზე, რომ, მაგალითად, ასეთ გამოფენაზე მუსლიმი თუ მივიდა, არ უნდა ნახოს თავისი რელიგიის მიმართ უხამსობა, ასევე - ქრისტიანმა, თუმცა აქაც რთულია ზღვრის დადგენა, თუ რა არის უხამსობა და რა არა. რაც შეეხება კერძო პირის ან დაწესებულების მიერ მოწყობილ გამოფენას თუ წიგნის პრეზენტაციას, ვფიქრობ, სრული თავისუფლება უნდა იყოს და გამოფენის მომწყობისა და დამფინანსებლის სინდისსა და შეხედულებაზეა ყველაფერი, სახელმწიფომ კი ეს გამოფენა თუ პრეზენტაცია გულანთებული ვიჯილანტების ყოველგვარი შეტევისაგან და თუნდაც გულწრფელად რელიგიური განცდებით აღძრული ხულიგნობისაგან უნდა დაიცვას.
ესაუბრა ზურაბ ვარდიაშვილი
