საბისა და სხვა უჩინარი მსხვერპლების შესახებ
2016 წლის 25 მაისს, ტრანსგენდერი ქალის, საბი ბერიანის მკვლელობაში ბრალდებული პირი მეორედ გაამართლეს. ბრალდებული დამნაშავედ ცნეს მხოლოდ საკუთრების დაზიანებაში (მან საბი ბერიანის სახლს ცეცხლი წაუკიდა) და არა საბის სიცოცხლის ხელყოფაში.
საბი ბერიანის გარდაცვალება საზოგადოების განსაკუთრებული ყურადღების ქვეშ მოექცა, პირველ რიგში, როგორც ტრანსგენდერი ქალის სასტიკი მკვლელობა და როგორც რეალური საფრთხე სხვა ტრანსგენდერი ადამიანებისთვის, რომლებიც ხილულები არიან დღევანდელ საზოგადოებაში. თუმცა მართლმსაჯულების სისტემამ მისი სიკვდილი სრულიად გააქრო. პროკურატურის უუნარობამ, მკვლელის ბრალეულობის დასადგენად წარედგინა დამაჯერებელი და უტყუარი მტკიცებულებები, სასამართლო ტენდენციურმა და დაუსაბუთებელმა მსჯელობამ ერთიანი ძალით გააქრო სიკვდილი და მასთან ერთად - სიცოცხლე იმ ადამიანისა, რომელიც თავისსავე უჩინარობას ებრძოდა. ამ პირობებში საბი [მსხვერპლი] ორმაგად დამარცხებულია ჩვენს საზოგადოებაში - ის დამარცხდა, როგორც დამნაშავესთან, ისე სახელმწიფოსთან, რომელიც „ინსტიტუციის გაშუალებული მექანიზმებით იპარავს კონფლიქტს“ (Christie, N. 1982) და ფარავს ძალადობის ბრუტალურობას, რომელიც არასაკმარისად ძალადობრივია, არასაკმარისად სასტიკია, არასაკმარისადაა მიმართული ადამიანის წინააღმდეგ.
ლგბტ თემის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულების მიმართ სახელმწიფოს იგნორირების პოლიტიკის მაგალითები მრავლად მოგვეპოვება საქართველოში, რომელთა კრიტიკულ გააზრებაში შეიძლება დაგვეხმაროს სოციალურად კონსტრუირებული სტიგმის ანალიზი, რომელიც ლგბტ თემის მიმართ საზოგადოებაში არსებობს და სტერეოტიპებით იკვებება. გრეგორი ჰერეკი თავის ნაშრომში „სექსუალობის ცრურწმენა“ (Herek, 2004, 2007) სოციუმში არსებული სტიგმის არსებობას ლგბტ თემის დევალვაციურ სტატუსს უკავშირებს. ჰერეკის მიხედვით, სტიგმა გულისხმობს ნეგატიურ შეხედულებებს, დაბალ სტატუსსა და შეფარდებით უძლურებას, რომელსაც საზოგადოება კოლექტიურად უსადაგებს იმ ჯგუფს, რომელიც გარკვეულ მახასიათებლებს ფლობს და კონკრეტულ კატეგორიებში ჯდება. ეს დეფინიცია თავის თავში გულისხმობს თანაგაზიარებულ ცოდნას, თუ რა ატრიბუტები თუ კატეგორიები მიიჩნევა ღირებულად საზოგადოებაში, ვინ არის გაუფასურებული და როგორ განსხვავდება ეს ღირებულებები სხვადასხვა სიტუაციურ სპექტრში. ეს კულტურულად ნაწარმოები მნიშვნელობები ეფუძნება საზოგადოების ძალაუფლებრივ ურთიერთობებს, იმგვარად, რომ ის ინდივიდები, რომლებიც სტიგმატიზებული როლის მატარებელნი არიან, ფლობენ ნაკლებ წვდომას რესურსებზე, ნაკლებ ძალაუფლებას სხვებზე, ნაკლებ კონტროლს საკუთარ ბედზე (Link & Phelan, 2001). ამასთან, სტიგმით ნაწარმოები განსხვავებები სტატუსსა და ძალაუფლებაში არის ლეგიტიმიზებული და შეღწევადი საზოგადოების იდეოლოგიური სისტემების მიერ ინსტიტუციონალიზებული თუ სტრუქტურული სტიგმის სახით (e.g., Link & Phelan, 2001). სტრუქტურული სტიგმა, როგორც სოციოპოლიტიკური ძალის პროდუქტი, წარმოაჩენს იმ პოლიტიკას, რომელიც სტიგმატიზებული ჯგუფების ყველა შესაძლებლობას სპობს და აუჩინარებს (Corrigan et al., 2005, p. 557).
ამ შემთხვევაში სტრუქტურული სტიგმა შეგვიძლია მივუსადაგოთ ჰეტეროსექსიზმს, როგორც კულტურულ იდეოლოგიას, რომელიც განსხეულებულია ინსტიტუციურ პრაქტიკებში - იგი სისტემურად მუშაობს ლგბტ თემის გაუფასურებისთვის, მაშინაც კი, როდესაც ინდივიდუალური, პერსონალური ცრურწმენები არ არსებობს (Link & Phelan, 2001). აღნიშნული ნათელს ხდის ორგანიზებული წესების არსებობას, რომელიც ტერორის მენეჯმენტით აძლიერებს სექსუალობის სტიგმის შეღწევას საზოგადოებასა და ინსტიტუციებში. მაგ. სიძულვილის ენის ტირაჟირება სხვადასხვა პოლიტიკური სუბიექტისა და საჯარო მოხელის მხრიდან, რომლებიც ნებით თუ უნებლიეთ, ლეგიტიმურს ხდიან დანაშაულსა და დისკრიმინაციას ლგბტ თემის მიმართ. სწორედ ამის დასტურია 2015 წლის ბოლოდან დღემდე ქორწინების თანასწორობის საკითხზე მმართველი პოლიტიკური გუნდის წამოწყებული დისკუსია, რომელმაც, სავარაუდოდ, სხვა ფაქტორებთან ერთად, ხელი შეუწყო 2016 წლის 17 მაისამდე და მის შემდგომ, ძალადობის ესკალაციას ლგბტ თემისა და ასეთად მიჩნეული ადამიანების მიმართ.
ჰერეკის მიხედვით, ასეთ ვითარებებში ტერორის მწარმოებელი ორგანიზებული სისტემები უშვებენ და უკვდავყოფენ ძალაუფლებრივ განსხვავებებს ჰეტეროსექსუალებსა და არაჰეტეროსექსუალებს შორის სულ მცირე ორი პროცესის საშუალებით. პირველი, ისინი ხელს უწყობენ ყველა ადამიანის ჰეტეროსექსუალად აღქმას. შესაბამისად, ეს სისტემა ყველა ლესბოსელ, გეი, ბისექსუალ და ტრანსგენდერ ადამიანს უხილავად აქცევს; მეორე, როგორც კი არაჰეტეროსექსუალური ორიენტაცია ხდება ხილვადი, ჰეტეროსექსიზმი მას პრობლემად აქცევს. არანორმატიული სექსუალური ორიენტაცია და გენდერული იდენტობა „არანორმალურად“ და „არაბუნებრივად“ განიხილება, რაც ლეგიტიმურს ხდის მათ მიმართ წარმოებულ მტრობას, განსხვავებულ მოპყრობასა და აგრესიას. ამგვარ ძალაუფლებრივ ბრძოლებში ლესბოსელი, გეი, ბისექსუალი და ტრანსგენდერი თემის აღქმა რთულდება არამხოლოდ, როგორც დისკრიმინირებული, ვიქტიმიზებული ჯგუფისა, არამედ როგორც სიცოცხლის უფლების მქონე ადამიანისა. ეს მიესადაგება ყველა იმ ჯგუფსაც, რომელიც სოციუმისთვის უცხოდ, მისგან შორს მდგომად განიხილება. შესაბამისად, ჰომო/ბი/ტრანსფობიას, რასიზმს, სექსიზმსა და ეთნოცენტრიზმს საწყისი მსგავსი აქვს - მჩაგვრელი სისტემა.
დანაშაულის სანქცირების, როგორც მიზანმიმართული ქმედების აზრის უკეთ გასაგებად გარდაუვალი ხდება „ადამიანობის“ კონცეპტის დღევანდელობაში გაანალიზება. ეს თვალსაჩინოს ხდის ტრანსფობიური და ჰეტეროსექსიზმით გაჯერებული სისტემის ფუნქციურობას, რაც ლგბტ ადამიანებზე მიმართული ძალადობისა და ვიქტიმიზაციის გამოცდილებებს უჩინარს ტოვებს. შესაბამისად, მათ წინააღმდეგ მიმართული ნებისმიერი დანაშაული იმთავითვე ნაპატიები და დავიწყებულია. ამის დასტურია 2013 წლის 17 მაისს, ჰომოფობიისა და ტრანსფობიის საწინააღმდეგო დღეს, მშვიდობიანი შეკრების უფლებით მოსარგებლე ადამიანებზე ძალადობრივი თავდასხმის, ახლა უკვე 3 წლის შემდგომ, გამოუძიებელი საქმეები; თავდასხმაში მონაწილე 4 ბრალდებულის მიმართ პირველი ინსტანციის სასამართლოს გამამართლებელი განაჩენი, რამაც ნათლად დაგვანახა პროკურატურისა და სასამართლოს თანაბრად ტენდენციური, უსამართლო და არაეფექტური მართლმსაჯულების განხორციელების ფაქტი.
ჰეტეროსექსუალობის მისივე “ბუნებრიობის” გამოგონილ არგუმენტზე დაფუძნება და მისი პრივილეგირება ემსახურება ლესბოსელი, გეი, ბისექსუალი და ტრანსგენდერი ადამიანების დეჰუმანიზებას. ის ასევე გვთავაზობს კონტექსტს, სადაც „პიროვნულობის“ ატრიბუტები დგინდება და გაიგება. ზოგიერთი ჯგუფის „ნაკლებ ადამიანად“ ქცევა თვალსაჩინო ხდება ლგბტ თემთან მიმართებით, რა დროსაც ბუნებრივის და დაავადების კონცეპტები იდენტიფიცირებული იქნა, როგორც თემის ექსკლუზიის, დეჰუმანიზების და დეპრესონალიზების პროცესში დომინანტი ინსტრუმენტები (Sibley, 1995). როგორც გოფმანი უთითებს, „დისკრედიტირებული მახასიათებლების“ ფლობა ადამიანს მოწყვლადად აქცევს სოციალური დევალვაციის პროცესის მიმართ, სადაც ადამიანის პიროვნება უტოლდება ჩამოფასებულ, გაცრეცილ არსებობას (Goffman, 1990: 12). როცა ადამიანი ახდენს საკუთარი თავის ლგბტ თემის წევრად იდენტიფიცირდებას, იმყოფება იმ რისკის ქვეშ, რომ იგი შეიძლება არ იყოს განხილული, როგორც მთლიანი, სიცოცხლე დამსახურებული ადამიანი (Richardson, 1996a). ამის გააზრება გვეხმარება ძალადობრივ გამოვლინებებზე სახელმწიფოს მხრიდან ინსტიტუციური პასუხების შეფასებაში. კერძოდ, ლგბტ თემის ექსკლუზიისა და დეპერსონალიზების პროცესს შესაძლოა ძალადობის აღკვეთის ნებისა და მსხვერპლის სტატუსის მინიჭების პროცესში დავაკვირდეთ. ამ პროცესში მსხვერპლი შესაძლოა განხილული იქნას ისეთად, ვინც სხვებზე მეტად იმსახურებს ძალადობას, რაც მათ ძალადობის „ლეგიტიმურ სამიზნედ“ აქცევს და ასევე, ფორმალურ დონეზე გავლენას ახდენს დამნაშავის ბრალეულობის ხარისხის შეფასებაზე სამართალდამცავი თუ სასამართლო სტრუქტურების მიერ.
ნიშანდობლივია, რომ „პიროვნულობის“, შემდგარი „ადამიანის“ კონცეპტი მართლმსაჯულების სისტემაში მსხვერპლის კონსტრუირების პროცესს უკავშირდება. აღნიშნულს კარგად აანალიზებს ნორვეგიელი სოციოლოგი და კრიმინოლოგი - ნილს კრისტი საკუთარ თეორიაში „იდეალური მსხვერპლის“ შესახებ (1986). კრისტი მსხვერპლის იდენტობისა და ატრიბუტების შესახებ სტერეოტიპის შექმნით ცდილობს, იდენტიფიცირება მოახდინოს მართლმსაჯულების სისტემის სისუსტეებზე.
კრისტი „იდეალური მსხვერპლის“ სახე-ხატის 6 ძირითად ატრიბუტს ასახელებს, რომელიც სოციალური პოლიტიკის ეტაპზე მსხვერპლის სტატუსის ლეგიტიმურ, უპირობო და ერთმნიშვნელოვან აღიარებამდე მიგვიყვანს. ეს ატრიბუტებია:
1. მსხვერპლი არის სუსტი;
2. ის ახორციელებს თავის ყოველდღიურ საქმიანობას, რაც პატივსაცემი და კანონიერია;
3. არ არის კავშირში დამნაშავესთან და არ იცნობს მას;
4. დამნაშავე არის დომინანტი, ხოლო მსხვერპლი სუბორდინირებული;
5. მსხვერპლი სრულიად უდანაშაულოა;
6. მას აქვს საკმარისი ძალაუფლება, გავლენა და სიმპათია, რათა წარმატებით მიიღოს მსხვერპლის სტატუსი.
როდესაც სიმონ გრინი აანალიზებს კრისტის „იდეალური მსხვერპლის“ სახე-ხატს (in Walklate (eds), 2007), უთითებს, რომ „იდეალურობა [...] არის პერსონალური ხასიათის და იმ სიტუაციურობის პრეზენტირება[...], სადაც მსხვერპლები საკუთარ თავებს აღმოაჩენენ“. ეს იმასაც ნიშნავს, რომ ვიქტიმიზაციის გამოცდილება ხილვადი ხდება საზოგადოებისა და ინსტიტუციებისთვის მხოლოდ კონკრეტულ სიტუაციებში, მათ შორის, სოციო-ეკონომიკურ კონდიციებში. ცხადია, ცრურწმენები, რომლებიც მსხვერპლის კატეგორიას მხოლოდ „სუსტ“ და „უცოდველ“ ადამიანებს მიაკუთვნებს, მსხვერპლის სიმარტივის შესახებ აღქმებით იკვებებიან. ასეთი ხედვა არსებითად პრიმიტიულია და თავის თავში გამორიცხავს რთული მსხვერპლის სახე-ხატს. ასეთია თეორიები რეზისტენტული ან/და პასიური მსხვერპლის შესახებ. დღევანდელი გადმოსახედიდან, საბი ბერიანი ვერცერთ ზემოაღნიშნულ კრიტერიუმს ვერ აკმაყოფილებს. ის არ წარმოადგენს იდეალურ მსხვერპლს, შესაბამისად, მართლმსაჯულება, რომელიც სტერეოტიპული და სტიგმით ნაკვებია, მას ვერ აღიქვამს სიცოცხლეწართმეულ, მსხვერპლად ქცეულ ადამიანად. მეტიც, სისტემა ერთიანად და საერთო ძალით აუფასურებს ადამიანის სიკვდილს, რადგანაც მას არ უღირს საზოგადოებისგან გარიყულ, ნაკლებ ადამიანს „გადააყოლოს“ ერთი „ჯანსაღი“ ადამიანის სიცოცხლე და მისი მომავალი. იგივე შეგვიძლია ვთქვათ ლგბტ თემზეც ზოგადად. 2013 წლის 17 მაისს სახელმწიფომ და საზოგადოებამ დაზარალებულებში „იდელაური მსხვერპლი“ ვერ დაინახა. ისინი არ არიან უდანაშაულოები, რადგან თავად „გამოიწვიეს“ კონფლიქტი. არც ჩაგრულები არიან. მითუმეტეს, არ სარგებლობენ სიმპათიებით საზოგადოების მხრიდან. შესაბამისად, ლგბტ თემი მხოლოდ გამქრალი მსხვერპლი კი არ არის, არამედ მტრად დასახული მსხვერპლია, რომელიც ფართო საზოგადოებისთვის უფრო საშიშია, ვიდრე ჩაგრული. შესაბამისად, ლგბტ თემისგან მტრის ხატის წარმოების პირობებში, არსებითად რთულდება მისი ჩაგრულობის ხილვადობა. განსაკუთრებით იმ პირობებში, როდესაც მტრის ხატის წარმოება ინსიტუციონალიზებულია, როგორც სახელმწიფოს, ისე დომინანტი რელიგიური ჯგუფისა და, ზოგადად, ანტიგენდერული მოძრაობების მიერ.
ცხადია, წინამდებარე სტატიის მიზანი არ არის ლგბტ თემის, როგორც მხოლოდ მსხვერპლის სტატუსის მატარებელ ჯგუფად დასახვა. თუმცა კრიტიკულად მნიშვნელოვანია იმის გააზრება, რომ თუ ლგბტ თემი მსხვერპლად ვერ იქცევა აღნიშნულის ჯიუტად უარმყოფი სახელმწიფოს თვალში, ის ვერასდროს გათავისუფლდება „მსხვერპლად ყოფნისგან“. ეს განდევნილობა/უხილავობა ლგბტ ჯგუფს ჩაგვრის/ჩაგრულის ცნობიერების მიღების შესაძლებლობას ასუსტებს და ართულებს თემის პოლიტიკურ სუბიექტად ქცევას. აქვე მნიშვნელოვანია, რომ ბრძოლა მსხვერპლის სტატუსის მოპოვებისა და შემდგომ მისგან გათავისუფლებისათვის - პოლიტიკურ სუბიექტად ქცევა, მხოლოდ თემის საზრუნავი არ არის და აღნიშნულში დიდია იმ სოლიდარული ჯგუფების როლიც, რომლებიც ინტერსექციურად უნდა ფარავდნენ და გაერთიანებული ძალებით ებრძოდნენ მჩაგვრელ სისტემას. რა თქმა უნდა, ზემოთ ნახსენები განგრძობით თანამშრომლობაზე დაფუძნებულ და სისტემურ მუშაობას გულისხმობს, რომელიც აუცილებლად მოიტანს პოზიტიურ შედეგს თემისა და, ზოგადად, საზოგადოებისთვის.
ლეიმანის (1989; as cited in M. Lindgren and V. Nikolić-Ristanović) მიხედვით, არსებობს ძლიერი პოლიტიკური თუ პროფესიული ინტერესი მსხვერპლის, როგორც პოლიტიკურად მნიშვნელოვანი ტერმინის დეფინიციის უკან. სახელმწიფოს თუ გარკვეული ნიშნით გაერთიანებულ ჯგუფებს სურთ, ფოკუსირება მოახდინონ მსხვერპლთა კონკრეტულ კატეგორიებზე. ეს გავლენას ახდენს სხვა ჯგუფთა საჭიროებების იგნორირებასა და ზოგიერთ ჯგუფთა გადაფასებაზე - იმის მიხედვით, თუ რა მიზნები ამოძრავებთ დაინტერესებულ მხარეებს. ლეიმანი უთითებს, რომ პირისათვის მსხვერპლის სტატუსის მინიჭება მხოლოდ ორ შემთხვევაშია შესაძლებელი: პირველი, როდესაც ეს სურს კონკრეტულ პირს, რომლის ინტერესშიც შედის მსხვერპლის იდენტიფიცირება (პოლიტიკური ნების შერჩევითობა); და მეორე, მსხვერპლთა მიერ პოლიტიკური ზეწოლის მეთოდის გამოყენებისას.
ლეიმანის აზრით, ამ უკანასკნელმა – კონკრეტული ჯგუფების მიერ პოლიტიკური ზეწოლის განხორციელების საშუალებით, მსხვერპლად ქცევის გამოცდილების გამოაშკარავებამ ჯგუფის ძალადობრივი გამოცდილება არაფორმალური სივრცეებიდან საჯაროში გადმოიტანა (მაგ. ქალთა მიმართ ძალადობა). სისტემური ძალადობის საჯაროობაში ტრანზიცია (ზეწოლის განმახორციელებელი ჯგუფების საშუალებით) მსხვერპლის სტატუსის ფორმალურ აღიარებამდე ბევრ სივრცეებში გახადა შესაძლებელი. თუმცა ასეთივე ორგანიზებული სტრატეგიების არარსებობამ ლგბტ თემი სხვადასხვა ჯგუფის სოლიდარობისა და ორგანიზებული ბრძოლების წარმოების მიღმა დატოვა. ვიქტიმიზაციის გამოცდილების სისტემურობისა და მუდმივობის მიუხედავად, საქართველოში ლგბტ თემის ჩაგვრა არ გახდა ხილვადი, ვერ გახდა საკმარისი, რათა მას შეეღწია სახელმწიფოს, საზოგადოების, სამოქალაქო სექტორისა და სოციალური მოძრაობების ბრძოლის დღის წესრიგში. შესაბამისად, საბი ბერიანი, ბიანკა შიგუროვა და, ზოგადად, ლგბტ თემის წევრები, როგორც არაღიარებული მსხვერპლები განაგრძობენ იმ ადგილების დაკავებას, რომელიც მათთვის წინასწარ განსაზღვრულია და ამოდის არა ადამიანის უფლებების კონცეფციიდან, არამედ საჭიროებიდან. შესაბამისად, თუ დანაკარგს განვიხილავთ, ზოგიერთი მსხვერპლი, მათ შორის, ლგბტ თემი, აგრძელებს ტრავმირებას და ვიქტიმიზაციას საჯარო მომსახურების სექტორის, სისხლის სამართლის მართლმსაჯულების სისტემისა და სხვა ინსტიტუციების მხრიდან შეუსაბამო მოპყრობის შედეგად. ისინი ვერ აკმაყოფილებენ სოციალურად ქმნად სტერეოტიპს „იდეალური მსხვერპლის“ შესახებ. დანაშაული, ვიქტიმიზაცია, სოციალური დანაწილება და უთანასწორობა - ეს ყველაფერი ერთდროულად იღებს და კვებავს ინკლუზიისა და ექსკლუზიის ფართო სტრუქტურას, ძალაუფლებასა და სუბორდინაციას, შერჩევითობასა და კონტროლს. შესაბამისად, ადამიანები რომელთაც ამ ვარაუდით დომინირებადი პოლიტიკა ყოფს, დავიწყებულ და დაკარგულ მსხვერპლებს წარმოადგენენ (M. Lindgren, V. Nikolić-Ristanović, 2011).
ასეთივე დავიწყებული მსხვერპლია 1988 წელს ნიუ-იორკში კლიენტის მიერ სასტიკად მოკლული ტრანსგენდერი ქალი – ვანესა ექსტრავაგანზა. მისი სხეული მხოლოდ 4 დღის შემდეგ, შემთხვევით აღმოაჩინეს სასტუმროს ოთახში საწოლის ქვეშ. მისი მკვლელი კი ვერ იპოვეს. ვანესა ექსტრავაგანზა საკუთარი ხილვადობისთვის იბრძოდა. 1990 წელს გადაღებულ დოკუმენტურ ფილმში „Paris is Burning” ექსტრავაგანზამ თვალსაჩინო გახადა ძალადობისა და ჰეტეროსექსიზმის ყოველდღიური პრაქტიკა, რომელსაც ის თავისი სიცოცხლის მანძილზე განიცდიდა. იმ პერიოდის ამერიკაში მისი საჯაროობა სიმამაცის დემონსტრაცია იყო, მისი სიკვდილი კი ისეთივე უხილავი, როგორიც საბი ბერიანის, ბიანკა შიგუროვას და ყველა იმ მამაცი ტრანსგენდერი ქალის/კაცის, ლესბოსელის, ბისექსუალის, გეის, რომლებიც უჩინარობას მთელი არსებით უპირისპირდებოდა.
თუმცა დღეს „პიროვნებადაკარგული“, სიცოცხლის უფლებაწართმეული ლგბ და ტრანსგენდერი თემისთვის ვერ მოიძებნა ადგილი სოლიდარობისთვის, ადგილი არსებობისთვის. შესაბამისად, თუ არ არსებობს ადამიანი, არ არსებობს სიკვდილი და დანაშაული. საბი ბერიანმა სიცოცხლეზე უფლება სიცოცხლეშივე დაკარგა - ის მის არარსებობას ემსხვერპლა.
ლიკა ჯალაღანია - ადამიანის უფლებების სწავლებისა და მონიტორინგის ცენტრი (EMC)
