სოციალური კვლევისა და ანალიზის ინსტიტუტმა გაერო-ის ბავშვთა ფონდის დაფინანსებით შშმ ბავშვთა მიმართ ქართულ საზოგადოებაში არსებული სტიგმებისა და მათი გამომწვევი მიზეზების იდენტიფიცირების მიზნით 2016 წელს თვისებრივი კვლევა ჩაატარა.  თვისებრივი კვლევა ფოკუსჯგუფებისა და ჩაღრმავებული ექსპერტული ინტერვიუს მეთოდების გამოყენებით ჩატარდა.  კვლევის ფარგლებში ჩატარდა  3 ექსპერტული ინტერვიუ და 15 ფოკუსჯგუფი.

აღნიშნული კვლევის შედეგებზე სოციოლოგმა იაგო კაჭკაჭიშვილმა "ფრონტლაინ ჯორჯია"-ში 4 ნოემბერს გამართულ დისკუსიაზე ისაუბრა. შეხვედრის მონაწილეებმა  საქართველოში შეზღუდულ შესაძლებლობასთან დაკავშირებულ სტიგმაზე ისაუბრეს. 

იაგო კაჭკაჭიშვილის თქმით,  საკმაოდ ბევრია იმ სტიგმათა ჩამონათვალი, რომელიც ამ კატეგორიის ბავშვებს მიეწერებათ.

სტიგმები, რომლებიც საზოგადოებაში  შშმ ბავშვების მიმართ არსებობს:

•         შშმ ბავშვი დაკარგულია საზოგადოებისთვის. მათ არ შეუძლიათ საზოგადოებისთვის სასარგებლო  საქმეების კეთება;

•         ის საშიშია სხვა ბავშვებისთვის - შეუძლია ფიზიკური ზიანის მიყენება;

•         მასთან თანაარსებობა/თანაცხოვრება სხვა („ჩვეულებრივი“) ბავშვების განვითარებას აფერხებს;

•         შეზღუდული შესაძლებლობები გადამდებია და ამდენად, შშმ ბავშვთან კომუნიკაცია თავიდან უნდა იქნეს აცილებული;

•         მას არ შეუძლია საკუთარი თავის მოვლა;

•         გადაწყვეტილების დამოუკიდებლად მიღება;

•         ისინი მხოლოდ სახელმწიფოს სარგებელის იმედზე შეიძლება იყვნენ. მათ მოვლა და ზრუნვა სჭირდებათ;

•         მას არ შეუძლია სწავლა, მეცადინეობა (შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ბავშვი სკოლაში არ უნდა დადიოდეს);

•         შშმ ბავშვს არ სჭირდება საჯარო სივრცეში დამოუკიდებლად გადაადგილება;

•         ის ძალიან დაბალ სოციალურ ფენას მიეკუთვნება  და გაჭირვებული ოჯახის წევრია;

•         შშმ პირს (პირმა) არ შეუძლია (არ უნდა) მართოს მანქანა;

•         ის წინაპრის ჩადენილი ცოდვის შედეგია;

•         შეზღუდული შესაძლებლობა გენეტიკური მოცემულობაა, რომელიც თაობათა ცვლაში მეორდება;

•         შშმ ბავშვი უშნოა და ა.შ.

„თითოეული ამ სტიგმის გავრცელების მასშტაბი და მათი სოციალური წონადობა თვისებრივი კვლევით არ იზომება. ეს რაოდენობრივი კვლევის ფუნქციაა. რაოდენობრივი კვლევა ჩვენ არ ჩაგვიტარებია. ამიტომ მე არ შემიძლია ვისაუბრო  მასშტაბებზე, რამდენად გავრცელებულია ის და არის თუ არა თითოეული სტიგმა მეინსტრიმული“, - განაცხადა იაგო კაჭკაჭიშვილმა.  

მისივე თქმით, სტიგმასთან დაკავშირებით სამი განწყობა გამოიკვეთა, რაც ძირითადად გაუცხოებაში, ნეგატიურ განწყობაში, სიბრალულსა და გადამეტებულ ზრუნვაში ვლინდება. 

„გამოიკვეთა ოთხი სოციალური ველი და ინსტიტუცია, სადაც ბავშვთა სტიგმატიზაცია ხდება. ეს არის, პირველ რიგში, საგანმანათლებლო დაწესებულებები (სკოლები და საბავშვო ბაღები); სამედიცინო დაწესებულებები; ოჯახი, სადაც ამ სტიგმების მიღება და კვლავწარმოება ხდება და, რა თქმა უნდა, საჯარო სივრცე.

სკოლებში ძირითადად პოზიტიური დისკრიმინაცია ხდება. რაც შეეხება სამედიცინო დაწესებულებებს, აქ ასეთ ბაშვებს, როგორც პაციენტებს, თავს არიდებენ. იკვეთება მომსახურების გაწევის შიშიც, რაც გამოწვეულია დაბალი კომპეტენციით. სამედიცინო პერსონალიც მშობლებისთვის სტიგმის გადაცემის ერთ-ერთი წყაროა. რაც შეეხება ოჯახებს, მათი სტიგმატიზაციის გამოხატულებას წარმოადგენს ის, რომ ოჯახებს, რომლებსაც შშმ ბავშვები ჰყავთ, ამ ბავშვების მხრიდან მიღწევების თვალსაზრისით დაბალი მოლოდინები აქვთ, რადგან მიაჩნიათ, რომ შეზღუდული შესაძლებლობის გამო ეს ბავშვები გარკვეული უნარ-ჩვევების ან ცოდნის ათვისებას ვერ მოახერხებენ. ეს მიდგომა აბსოლუტურად დისკრიმინაციულია საკუთარი ბავშვის შესაძლებლობების, განვითარებისა და მოდიფიკაციის მიმართ“, - განაცხადა იაგო კაჭკაჭიშვილა.

რაც შეეხება შშმ მოზარდთა სტიგმატიზაციის სხვადასხვა მიზეზებს.

იაგო კაჭკაჭიშვილის თქმით, შესაძლოა მათი კატეგორიზაციაც ინსტიტუციურ, კულტურულ და სოციალურ ფაქტორებად. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს მიზეზები, თავის მხრივ, ერთმანეთთან მიზეზ-შედეგობრივ კავშირშია და შეზღუდული შესაძლებლობების შესახებ საერთო სოციალურ ფონსა და დისკურსს ქმნის.

„სტიგმატიზაციის ინსტიტუციური მიზეზი საბჭოთა სეგრეგაციული პოლიტიკის ინერციაა. საბჭოთა დროს ეს ადამიანები დევიაციურ ჯგუფად განიხილებოდნენ. აღქმა იყო ასეთი - შშმ ბავშვი უნდა ჩამოშორდეს მშობლებს, რათა ხელი არ შეუშალოს მათ საბჭოთა კეთილდღეობის მშენებლობაში. ეს ჯგუფი იყო მთლიანად გარიყული გადამალული და სოციალიზაციის პროცესში  არ იყო ჩართული. მეორე ინსტიტუციური ფაქტორი პროფესიული ჯგუფებია: მასწავლებლები და პირველადი ჯანდაცვის ექიმები  - მათი არაადეკვატური ცოდნა შეზღუდული შესაძლებლობების შესახებ და შეზღუდული შესაძლებლობის მართვის დაბალი კვალიფიკაცია. რასაკვირველია, ინსტიტუციურ მიზეზებს მიეკუთვნება ქვეყანაში სოციალური სერვისების სიმწირე; ასევე, სკოლებში სპეცპედაგოგების არარსებობა ან ნაკლებობა, მათი დაბალი კვალიფიკაცია. ინკლუზიური განათლების ინსტიტუტი ფორმალურად არსებობს. სკოლას არ აქვს უფლება, შშმ ბავშვს უარი უთხრას მიღებაზე. მაგრამ ეს მეტწილად სრული ფორმალობაა, რომელსაც სპეციალური სერვისები არ ახლავს. სპეცპედაგოგებს აკლიათ კვალიფიკაცია, სასწავლო პროგრამები არ არის მოდიფიცირებული და მორგებული შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე მოსწავლის საჭიროებებზე. ინსტიტუციური ფაქტორია მოუწყობელი ინფრასტრუქტურაც. ამ თვალსაზრისით გარკვეული ნაბიჯები გადაიდგა, მაგრამ  ეს საკმარისი არაა. კვლავ ვერ ვხედავთ შშმ პირებს საჯარო სივრცეში, ქუჩებში ტრანსპორტში და ა.შ.“, - განაცხადა იაგო გაჭკაჭიშვილმა.   

მისივე თქმით, სტიგმატიზაციის კულტურული მიზეზებიდან მთავარი საქართველოში არსებული აღზრდის კულტურაა, რომელიც უფრო მეტად შეზღუდვებზეა ორიენტირებული; ასევე, საზოგადოებაში გაბატონებული დისკრიმინაციული კულტურული სტანდარტები/მიდგომები. სტიგმატიზაციას ხელს უწყობს შეზღუდული შესაძლებლობების რელიგიური ინტერპრეტაციებიც. საერთო ჯამში,  კვლევის მიხედვით, რელიგიური შინაარსის ნარატივი შშმ მოზარდთა პოზიტიური დისკრიმინაციისკენაა მიმართული და განსხვავებულობის/არასრულფასოვნების სტიგმა აქ „გამორჩეულის“ ფორმით ვლინდება.

სტიგმატიზაციის სოციალურ მიზეზებს შორის ყველაზე მნიშვნელოვანი ადგილი ბავშვთა საკითხებისა და პრობლემების შესახებ საზოგადოებაში არსებულ დაბალ ცნობიერებას უკავია.

საზოგადოებაში არ არის გავრცელებული სისტემური ცოდნა შეზღუდული შესაძლებლობების შესახებ, რაც სოციალურ დონეზეც აისახება და საზოგადოებაში გარკვეული დისკრიმინაციული წარმოდგენების არსებობის მიზეზია.

სტიგმატიზაციის სოციალური და ფსიქოლოგიური შედეგები:

კვლევის მიხედვით, სტიგმატიზაციის შედეგად ფერხდება შშმ ბავშვთა სოციალიზაცია და ინდივიდებად ჩამოყალიბების პროცესი.  შშმ ბავშვებს თვითსტიგმატიზაცია უყალიბდებათ. უჩნდებათ კომპლექსები და უფრო მეტად ჩაკეტილი ხდებიან. ეჩვევიან, რომ მათ ნაცვლად სხვამ უნდა მიიღოს გადაწყვეტილებები.

სტიგმატიზაცია შშმ ბავშვებში რთული/ასოციალური ქცევის გამომწვევის მიზეზიცაა.

„მექანიზმი ასეთია: შშმ ბავშვს უნდა, რომ მიიქციოს ყურადღება (რომელსაც ის იმსახურებს). ამას კი ის მხოლოდ მაშინ აღწევს, თუ რამე დააშავა. ბავშვი ახდენს ამის განზოგადებას და მის ცნობიერებაში ჩნდება მკაფიო სიგნალი, რომ მან ყოველთვის რაღაცა უნდა დააშავოს, რომ უფროსების ყურადღება დაიმსახუროს“, - ნათქვამია კვლევაში. ასევე სტიგმის შედეგად ხდება შშმ ბავშვების ოჯახების იზოლაცია ნათესავების მეგობრებისა და სხვა ჯგუფების მიერ და ბავშვების მიმართ დაბალი მოლოდინები ჩნდება.

სტიგმატიზაციის ფსიქოლოგიური შედეგებიდან ექსპერტები  გამოყოფენ: სირცხვილისა და დანაშაულის შეგრძნებებს, უიმედობას, სტრესს, საჭირო დახმარების ძიების  ან მიღების მიმართ რეზისტენტულობას და ა.შ.

კვლევა აჩვენებს, რომ სხვადასხვა სტრესთანაა დაკავშირებული, აგრეთვე, შშმ ბავშვების მშობლების ყოველდღიური ცხოვრება. ერთი მხრივ, შშმ ბავშვებისთვის საჭირო სერვისების ნაკლებობა მათ მთლიანად მშობლებზე დამოკიდებულს ხდის; მეორე მხრივ, სტრესს იწვევს შშმ შვილის არასრულფასოვნების სტიგმა. მშობელში ის, უმეტეს შემთხვევაში, ბავშვისთვის დიაგნოზის დასმის დღიდან ჩნდება, რადგან სამედიცინო პერსონალი მათ ან არ აწვდის საკმარის ინფორმაციას, ან ინფორმაციის მიწოდება ხდება ისე, რომ მშობელი ძლიერ ემოციურ სტრესს განიცდის.

11. რეკომენდაციები

1. ექიმებს უნდა მიეცეთ ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ  რა სოციალური სერვისები არსებობს შშმ ბავშვებისათვის. მათ არამხოლოდ სამედიცინო მომსახურება უნდა გაწიონ, არამედ თავიანთ ფუნქციად აქციონ სინთეზური მიდგომები და  მშობლებს მიაწოდონ სრულფასოვანი ინფორმაცია სოციალური სერვისების, ასევე თერაპიის სხვადასხვა საშუალების (ოკუპაციური თერაპია, ფიზიოთერაპია და სხვ.) შესახებ. გარდა მედიკამენტური ჩარევისა, ექიმი პაციენტს სოციალური ინკლუზიისკენ უნდა უბიძგებდეს.

2. მასწავლებლებისთვის და ექიმებისთვის უნდა შეიქმნას სპეციალური სატრენინგო პროგრამები, მომზადდეს გაიდლაინები, რაც მათ შშმ ბავშვებისა და მათი ოჯახების მიმართ მიდგომების შეცვლაში დაეხმარება. ამასთან, სატრენინგო მოდულები ისე უნდა დაიგეგმოს, რომ მასწავლებლებმა მიიღონ არა მხოლოდ თეორიული ცოდნა, არამედ მათ უნდა გამოიმუშაონ შშმ ბავშვებთან ურთიერთობის პრაქტიკული უნარ-ჩვევები.

3. სატრენინგო პროგრამების გარდა, ექიმებისა და პედაგოგებისთვის უნდა მომზადდეს სპეციალური გაიდლაინები და სხვა საგანმანათლებლო საშუალებები,  რაც პროფესიულ ჯგუფებს  შშმ მოზარდის მომსახურებისას განსაზღვრული სტრატეგიებით მოქმედების საშუალებას მისცემს.

4. სკოლებში უნდა გაჩნდეს დამხმარე პერსონალის შტატი, რომლის ფუნქცია იქნება შშმ მოსწავლეების დახმარება სასკოლო სივრცეში გადასაადგილებლად, მათი სხვადასხვა საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად (ამჟამად ამ ფუნქციას ძირითადად მშობლები და, ზოგიერთ შემთხვევაში, სპეცპედაგოგები ასრულებენ. ასეთი დატვირთვა მშობლებს ართმევს საკუთარი თავის სხვა ასპარეზზე რეალიზაციის შესაძლებლობას).

5. სკოლების ინფრასტრუქტურა უნდა მოერგოს ინკლუზიური განათლების საჭიროებების ბავშვებს (მოეწყოს პანდუსები, ლიფტები, სპეციალური საპირფარეშოები, ოთახში შესასვლელი კარებები და ა.შ.). ეს შესაძლებლობას მისცემს შშმ ბავშვებს, სრულფასოვნად ჩაერთონ განათლების მიღების პროცესში. ამასთან, გამოათავისუფლებს მშობლების ენერგიას.

6. საჭიროა შშმ ბავშვებისათვის სოციალური სერვისების მომრავლება. ეს ეხება განსაკუთრებით დღის ცენტრებს, როგორც ოჯახური ზრუნვის ალტერნატიულ სერვისს და სოციალური თერაპიის ინსტიტუტს.

7. მნიშვნელოვანია ექიმებისათვის (განსაკუთრებით პირველადი ჯანდაცვის რგოლისთვის) გაიდლაინების შექმნა, რომლებიც ეთიკური სტანდარტების დაცვით  შშმ ბავშვის შესახებ მშობლისთვის (მეურვისთვის) ინფორმაციის მიწოდებაზე იზრუნებს. საჭიროა იმის მონიტორინგიც, თუ რამდენად იცავს გაიდლაინის მოთხოვნებს სამედიცინო პერსონალი.

8. მშობლებისათვის ხელმისაწვდომი უნდა იყოს ფსიქოლოგიური კონსულტაციის სერვისი, რათა მათ პროფესიონალები იმ სტრესების დაძლევაში დაეხმარონ, რაც მშობლისთვის შშმ შვილის ყოლას უკავშირდება.

9. მშობლებს აქტიურად უნდა მიეწოდოთ ინფორმაცია შშმ ბავშვთა საგანმანათლებლო და სოციალური საჭიროებების შესახებ; ასევე, შშმ პირების საზოგადოებაში ინტეგრაციის გზებსა და მნიშვნელობაზე.

10. უნდა შემუშავდეს სტიგმის დაძლევისაკენ მიმართული საკომუნიკაციო სტრატეგია,  რომლის განხორციელებაში აქტიურად ჩაერთვება მედია. მისი მიზანი იქნება შეზღუდული შესაძლებლობების შინაარსის მიმართ საზოგადოებრივი ცნობიერების ამაღლება, რათა მოხდეს არასწორი წარმოდგენების (შეზღუდული შესაძლებლობების უმართავობის, მათი გადამდებობისა და საშიშროების) დაძლევა. ეს, თავის მხრივ, შშმ პირების მიმართ დამოკიდებულებას შეცვლის.