სომეხთა სამოციქულო ეკლესიის განცხადებას, რომ მე-10 საუკუნის უმშვენიერესი ტაძარი - კუმურდო, ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლია და სომხეთის ეკლესიას მასზე პრეტენზია არ აქვს, საქართველოს სომხურ თემში, საკუთრივ სომხეთში და რუსეთში ჯავახეთის დიასპორაში არაერთგვაროვანი გამოხმაურება მოჰყვა.
სომეხთა სამოციქულო მართლმადიდებელი წმიდა ეკლესიის საქართველოს ეპარქიამ ეს მნიშვნელოვანი ნაბიჯი სამცხე-ჯავახეთში, ბოლო წლების ყველაზე საშიში ინციდენტის შემდეგ გადადგა.
მწვავე კონფლიქტი კუმურდოს მცხოვრებთა ნაწილის მცდელობას მოჰყვა, რესტავრაციის დროს ნანახი ადამიანთა ძვლები, ისევ კუმურდოს ტაძრის ეზოში დაემარხათ და ზედ სომხური ხაჩქარი - ქვა ჯვარი აღემართათ. სახელმწიფოსთან შეუთანხმებელი ეს განზრახვა შსს-ის სპეციალურ რაზმთან დაპირისპირებით, ქვების სროლით, პოლიციისა და სასულიერო პირების ავტომობილების დალეწვით დასრულდა.
სომხური ისტორიოგრაფია ათწლეულების მანძილზე ამტკიცებდა, რომ კუმურდო ცალსახად სომხური ძეგლია. ამ მიმართულებით განსაკუთრებით აქტიურობდა „სომხური არქიტექტურის შესწავლის ფონდის“ ერევნის ფილიალის ხელმძღვანელი, ისტორიკოსი სამველ კარაპეტიანი.
კარაპეტიანი რამდენიმე ნაშრომის ავტორია, რომლებიც ქართველ მეცნიერთა აზრით, კრიტიკას ვერ უძლებს. ოფიციალურმა თბილისმა სომეხი ისტორიკოსის მოღვაწეობაში „რელიგიური და ეთნიკური შუღლის“ გაღვივების მცდელობაც დაინახა და 2015 წლიდან მას საქართველოში შემოსვლა აუკრძალა.
ამის მიუხედავად, სომეხთა სამოციქულო მართლმადიდებელი წმიდა ეკლესიის საქართველოს ეპარქიის ოფიციალურ ვებ-საიტზე, ბოლო დრომდე, კუმურდოს ტაძარი სომხურ ძეგლად, სწორედ კარაპეტიანის ნაშრომებზე დაყრდნობით იყო გამოცხადებული. 30 სექტემბრის ინციდენტიდან რამდენიმე დღეში, სომეხთა ეკლესიამ საკუთარი საიტიდან ეს ინფორმაცია მოხსნა (ინგლისურ და რუსულ ენებზე ინფორმაცია ინტერნეტში მაინც იძებნება - ზ.წ).
ვაზგენ მირზაჰანიანმა, რომელიც უკვე 15 წელია სომეხთა ეკლესიის საქართველოს ეპარქიის წინამძღვარია, გუშინ სომხურ გამოცემა hetq-ს განუცხადა, რომ „ისტორიულად დიდი ხანია დამტკიცებულია, რომ კუმურდო ქართული ტაძარია და არავის შეუძლია დაამტკიცოს, რომ ის სომხურია.“
მირზაჰანიანს არ განუმარტავს ეპარქიის ოფიციალურ გვერდზე, წლების მანძილზე, კუმურდო რატომ მოიხსენიებოდა სომეხი ქალკედონიტების ძეგლად, რომელთა სამეტყველო ენად მე-10-13 საუკუნეებში, ისტორიკოსი კარაპეტიანი ქართულ ენას მიიჩნევს და სწორედ ამით „ხსნის,“ კუმურდოს (ასევე ახტალას, ქობაირის, ჰუჯაბის, კირანცის, სედვის, ოსკიპარის, თეჟარუიქის და შაჰნაზირის) ტაძარზე ქართული ლაპიდარული წარწერების არსებობას.
„ჯავახეთის ეპიგრაფიკული კორპუსის“ ავტორი, ისტორიის მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი ლია ახალაძე, რომელმაც ეს მნიშვნელოვანი ნაშრომი 2012 წელს, სწორედ კარაპეტიანის ნაშრომების საპასუხოდ გამოსცა, ამბობს:
საინტერესოა, რომ კუმურდოს 964 წლის წარწერების ჯგუფში, იოანე ეპისკოპოსზე წარწერაც ერთიანდება, რომელსაც სამველ კარაპეტიანი რატომღაც სომხური მონოფიზიტური ეკლესიის ეპისკოპოსად მიიჩნევს.
მინდა ხაზი გავუსვა, რომ ეს მოსაზრება კრიტიკას ვერ უძლებს, რამდენადაც დასავლეთ საქართველოში ლეონ მესამე აფხაზთა მეფის ზეობის დროს მაშინ, როცა კუმურდო საეპისკოპოსო საყდარს წარმოადგენს, შეუძლებელია კუმურდოელ ეპისკოპოსად მონოფიზიტი მჯდარიყო და მით უმეტეს, ამ ტაძრის ამშენებელი ყოფილიყო, ეს არის გამორიცხული.“
კუმურდოს - შუა საუკუნეების ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ქართული ძეგლის ჰარმონიულობას, მხატვრულ გააზრებას, პროპორციებს, ჩუქურთმებს, სიმბოლოებს, რელიეფურ ქანდაკებებსა და მოვარდისფრო ქვაზე ამოკვეთილ ეპიგრაფიკას მნახველი დღემდე აღტაცებაში მოჰყვას.
ეს იმის მიუხედავად, რომ საუკუნეების მანძილზე მივიწყებული კათედრალი უმძიმეს მდგომარეობაშია, მთლიანად ჩამოქცეულია გუმბათი, სტოა, ძლიერ დაზიანებულია და უხეშად არის აღდგენილი დასავლეთის მკლავი. კუმურდოს ბოლო გადაუდებელი რესტავრაცია 1975 წელს დაიწყო და გასული საუკუნის 80-იანი წლების ბოლომდე გაგრძელდა.
80-იანი წლების ბოლოდან, სომხურ ისტორიოგრაფიაზე აღზრდილი არაერთი თაობა, როგორც ჯავახეთში, ისე კონკრეტულად კუმურდოში, ქართველი მეცნიერების, არქეოლოგების, სტუდენტების და სასულიერო პირების ყველა მცდელობას შეესწავლათ ან მოელოცათ კუმურდო ხაზგასმული აგრესიით ხვდებოდა. 2001 წელს, კუმურდოს მონახულება ვერც კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია მეორემ შეძლო, რომელსაც ფოკაში ქვები დაუშინეს.
დღეს სომეხთა სამოციქულო ეკლესია აცხადებს, რომ კუმურდო ქართული ძეგლია და მასზე პრეტენზია არ აქვს. "ნებისმიერი სახის ძალადობა მიუღებელია და პროვოკაცია - დაუშვებელი" - ვკითხულობთ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიისა და სომეხთა სამოციქულო ეკლესიის ერთობლივ განცხადებაში.
ეს განცხადება უკვე გააკრიტიკეს „საქართველოს სომეხთა სათვისტომომ," ჯავახეთის სომხურმა დიასპორამ რუსეთში და ერევნიდან, ისტორიკოსმა სამველ კარაპეტიანმა, რომელმაც კერძოდ თქვა:
„განსაკუთრებით გაურკვეველია საქართველოს სომხური თემის ქცევა, რომელიც ფაქტობრივად უარს ამბობს სომხურ სოფელში მდებარე ეკლესიაზე, რომელიც როგორც სომხური სამოციქულო ეკლესია, იმ სოფლის მრევლს საუკუნეები ემსახურებოდა და თავისთავად სომხური ეკლესიის ისტორიის ნაწილია.“
სომეხთა სამოციქულო ეკლესია არ მალავს, რომ კუმურდოს ტაძრის კუთვნილების საკითხში უკან დახევა ვითარების განმუხტვასთან ერთად, ტაქტიკური ნაბიჯია, საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასთან სხვა სადავო ეკლესიებზე შეთანხმების მიზნით.
თავის მხრივ, საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას სომხეთის ტერიტორიაზე მდებარე ტაძრებზე აქვს პრეტენზია, რომელთა შორის გამორჩეულია - ახტალის მონასტერი, ქობაირი, ძელი ჭეშმარიტისა (ჰნევანქი) და ჰუჯაბი.
საეკლესიო დავების დარეგულირება, წესით, ორი ქვეყნის დიპლომატებმა უნდა უზრუნველყონ, თუმცა მეხუთე თვეა ამ მიმართულებითაც პრობლემებია. საქართველო სომხეთის ახლად დანიშნულ ელჩს სერგეი მინასიანს აგრემანს და აკრედიტაციას არ აძლევს. ეს საკითხიც ჯავახეთთან არის კავშირში, ვინაიდან მინასიანს ჯავახური წარმოშობა აქვს და ერევნის საექსპერტო კლუბ „კავკასიის ინსტიტუტში“ მოღვაწობისას, ჯავახეთისთვის ფართო ავტონომიის მოთხოვნით გამოდიოდა.
