საბჭოთა მემკვიდრეობა, საზოგადოების ჩაკეტილობის საკითხები, ტრადიციის საკრალური და სოციალური მნიშვნელობა, გამუდმებით ავტორიტეტების ძიების ფენომენი, უცხოსგან და განსხვავებულისგან მტრის ხატის შექმნა, სახელმწიფოებრივი აზროვნება და პიროვნული ინტერესი. ამ საკითხებზე "ლიბერალი" ფილოლოგ ლევან გიგინეიშვილს ესაუბრა.

როგორია საბჭოთა სისტემაგამოვლილი ადამიანი დღეს ჩვენს ქვეყანაში და რა არის ის მემკვიდრეობა, რაც ტოტალიტარული სისტემიდან გამოგვყვა?

თავისუფალი აზროვნების სივრცე საბჭოთა კავშირშიც იყო. დამოუკიდებელი აზროვნების სწავლა შესაძლებელია, როდესაც ბედავ და ყველაფერზე შენივე აზრს აყალიბებ, ბედავ  და კონიუნქტურულ აზრს შენს საკუთარ აზრს უპირისპირებ, ხარ თავისუფალი, გაქვს ნება, რომ გქონდეს საკუთარი ნება, ანუ “ნება ძალაუფლებისკენ”, რომ შენ ნამდვილად თავისუფალი, საკუთარი თავის უფალი იყო... და არ არის ცალსახა, რომ საბჭოთა სისტემაში მცხოვრები ადამიანი ამ ყველაფერს მოკლებული იყო: დამოუკიდებლად მოაზროვნეები საბჭოთა კავშირშიც იყვნენ, თუმცა თავისუფალი აზრის გამოსახატად სოციოპოლიტიკური ასპარეზი არ ჰქონდათ. 

თუმცა, მიუხედავად პიროვნული გამონათებებისა, ზოგადად არსებობდა იდეოლოგიის მძლავრი წნეხი, თავისუფლების დიაპაზონი კლიშეში იყო მოქცეული და წარმატების მისაღწევად აუცილებელი იყო ამ კლიშეს დაცვა. განათლების სისტემაში: სკოლაში, უნივერსიტეტში, ბავშვებს ეუბნებოდნენ, რომ ნიშანს დაგიწერ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი „ასე“ დაწერ. აუცილებელი იყო გამოცნობა, რა სიამოვნებდა სისტემას, რა სიამოვნებდა მასწავლებელს და ამ „სიამოვნებების“ შესაბამისი ქცევა.

ვფიქრობ, განათლების სისტემა რადიკალურად შეცვლილი დღესაც არ არის, კრიტიკული და დამოუკიდებელი აზროვნება ჩვეულებრივ სკოლებში არ მგონია განვითარებული იყოს, განსაკუთრებით შეუძლებელი ხდება ეს, როდესაც კლასში ბევრი მოსწავლეა.

აღარ არის კომუნისტური პარტია, კი ბატონო, გვაქვს სიტყვის თავისუფლება, მაგრამ წარსულის კლიშეები შესაძლოა ჩვენს დროშიც გაბატონდნენ და შენარჩუნდეს ინერცია, რომ არსებობს რაღაც საყოველთაოდ მიღებული და ეს CD-სავით ვატრიალოთ, თანაც ისე, რომ არც დავუკვირდეთ რა არის.

ჩაკეტილი საზოგადოება და მისი დარაჯები...

საკუთარ ხედვაში ჩაკეტვა კომფორტულია. თუკი მიიჩნიე, რომ შენი ხედვა უპრობლემოა, მაშინ კომფორტულ ცხოვრებას იყალიბებ, ხელს აწერ რაღაც სიცხადეს, გარკვეულ სტრუქტურაში ჯდები. სინამდვილეში კი ცხოვრება ძალიან რთულია და შენი მოგონილი სტრუქტურები ხშირად ადეკვატურად არ ასახავს ამ სირთულეს; ამიტომ, როცა რაღაც განსხვავებულს ხედავ, ის შენთვის აპრიორი ბოროტი, აპრიორი მიუღებელი ხდება, რადგან ვერ ბედავ შენში აგებული სტრუქტურის დანგრევას, ხედვის ძველი კუთხის შეცვლას. ეს ქმედება პრობლემატური იქნება, რადგან, თუკი შენი ხედვის ერთი ელემენტი შეარყიე, შეიძლება სხვა ელემენტიც შეირყეს და შემდეგ ყველაფრის ძირფესვიანად შეცვლა მოგიწიოს. ამის გაბედვა ძალიან ძნელია; უფრო მარტივი „გამოსავალი“ - აგრესიაზე გადასვლა, სწორედ იმის ხაზგასმაა, რომ შენ ჭეშმარიტების ციტადელში ხარ.

რატომ აღიქმება ტრადიცია საკრალურ და არა სოციალურ ფენომენად?

მიჭირს პასუხის გაცემა. თუ დასავლეთში იდენტობები უფრო მეტად ინდივიდის პირადი ძალისხმევის, გემოვნების ა.შ. შედეგად ყალიბდება და არა საზოგადოების გარე იმპერატივით, ასეთ დროს ალბათ იკარგება ერთიანი სტანდარტის, კრიტერიუმის, ჭეშმარიტის განცდა, და ეს დანაკარგი შემაძრწუნებელია მისთვის, ვისაც ვერ წარმოუდგენია ცხოვრება მისი სიღრმისეული საზრისის, დანიშნულების განცდის გარეშე. თუ ეს განცდა ადამიანს ტრადიციისგან ეძლევა, შეიძლება იგი კრიტიკის გარეშე დაუპირისპირდეს ყველაფერს, რაც მას ეწინააღდეგება, ტრადიცია ასეთ დროს საკრალურ სტატუსს იძენს. დასავლეთში ჭეშმარიტების კრიტერიუმის, ერთიანი სტანდარტის გაცვეთა და ზოგჯერ სრული გაუქმებაც შესაძლოა ეგზისტენციალურმა ფილოსოფიამაც მოიტანა, რომელმაც ადამიანში ბუნება გააუქმა და მხოლოდ თავისუფლება და არსებობა დატოვა. შეიძლება ეს დაუდგენელი ეგზისტენციალური სივრცის შიშის რეაქციაა, რომ თუკი მხოლოდ თავისუფლება და არსებობა ვარ, მაშინ როგორ უნდა მოვიქცე, სად უნდა წავიღო ეს თავისუფლება? ამიტომაც უფრთხი ასეთ სიტუაციაში აღმოჩენას, იმეორებ შენთვის მნიშვნელოვან ტრადიციულ ნორმას, რომელიც წინაპრებმა დაგიტოვეს, მათ, ვინც ასე ცხოვრობდა, უყვარდი და ეს ნორმა გადმოგცეს. ამიტომაც ამბობ, რომ მოდი ამას უკრიტიკოდ მივიღებ და დავიცავ როგორც წმინდასა და საკრალურს.

ეს არ არის ტრადიციისადმი მთლად ჯანსაღი მიდგომა. ერთი უკიდურესობაა უკრიტიკო ტრადიციონალიზმი, მეორე უკიდურესობა კი სრული ნიჰილიზმია, ანუ, რაც ტრადიციაში არსებობს, ყველაფერი ასაფეთქებელია და ყველაფერი ნულიდან უნდა დავიწყოთ. ესეც შეცდომაა.

ამ ორ უკიდურესობას შორის არის კიდევ ერთი გზა - ტრადიცია კრიტიკულ შუქზე, ტრადიცია განიხილო ლოგოსის შუქზე, გამოხვიდე ამ კულტურული მოცემულობიდან და დროებით მაინც გარედან შეხედო მას. შეხედო, რა არის ამ კულტურულ მოცემულობაში ჭეშმარიტი, რა დრომოჭმული, რა არასწორი.

„მობი დიკში“ ჰერმან მელვილი მკვდარი ვეშაპების იდეაზე წერს - ყველა მოკლული ვეშაპი გემზე ვერ ააქვთ. ოკეანეში მცურავი დახოცილი ვეშაპები შორიდან კუნძულებივით ჩანან, რის შედეგადაც ისინი რუკაზე დააქვთ და სხვა გემები ამ „კუნძულებს“ არ ეკარებიან. ტრადიციაში ბევრი ასეთი, კუნძულობის დამჩემებელი მკვდარი ვეშაპია. რომელია მკვდარი და რომელი ცოცხალი ეს ადამიანის პიროვნულმა ძალისხმევამ, აზროვნებამ უნდა დაადგინოს.

საზოგადოება, რომელმაც საკუთარ თავზე უკვე არაერთხელ გამოსცადა ავტორიტეტებისადმი ბრმად მინდობის ავკარგიანობა, რატომ ეძებს კვლავ გამოკვეთილ დასაყრდენს  საერო და სასულიერო ხელისუფლებაში?

ავტორიტეტზე მინდობა და შენი აზროვნების სხვაზე გადაბარება კომფორტულია _ „ის“ მეტყვის, „ის“ განმისაზღვრავს, „მასზეა“ პასუხისმგებლობა... ეს  შუასაუკუნეობრივი მიდგომაა და მაშინ ეს გასაგები იყო, რადგან იმ ეპოქაში ცოდნის გასაღები ელიტას ეჭირა, ქვედა ფენებს კი მათთვის უნდა ესმინათ და დაეჯერებინათ.

საყოველთაო განათლების პირობებში, შენ უკვე საკუთრი აზრის ჩამოყალიბება გევალება, თუმცა ისევ შეიძლება მიენდო ავტორიტეტს - „მან თქვა“, ესე იგი, ასეა. პრობლემა პირადი თავისუფალი სივრცის ნაკლებობაა. პირადი თავისუფლება ყოველთვის აქვს ადამიანს, თუმცა მის განვითარებას სასრული არ აქვს და რამდენსაც გამოსტაცებ ამ უსასრულო თავისუფლებას, იმდენი გექნება. ჩვენთან განმანათლებლობა ნაბიჯ-ნაბიჯაა განსავითარებელი, თორემ მუდამ იქნება ავტორიტეტების კულტი. ქრისტიანობა საკითხების კრიტიკული კუთხით განხილვასაც გულისხმობს. იესო მოწაფეებს თავში ცოდნას არ უტენის, არამედ ეუბნება რაღაც ენიგმატურ ფრაზას, იგავს, რომ მათ თვითონ ამოხსნან ის და ამ პროცესში მათი საკუთრება გახდეს ის ჭეშმარიტება, რომლამდეც თავად უნდა მივიდნენ.

თავისუფალი აზროვნება არ უპირისპირდება ავტორიტეტების ჯანსაღ აღიარებას - არა ბრმა, არამედ ჯანსაღ, გონების კრიტიკულ შუქზე გატარებულ აღიარებას.

უცხოსგან, განსხვავებულისგან, არაქართულისგან მტრის ხატის შექმნა...

ყველაზე კრიტიკულად გასააზრებელია ის, თუ ტრადიციის მიხედვით კონკრეტულად ვინ ხარ. როგორ შეიძლება ამბობდე, რომ ტრადიციული ქართველი ხარ და ევროპა ემუქრება შენს იდენტობას?! მაშინ გკითხავ _ იყო თუ არა ქართველი ილია ჭავჭავაძე და რატომ იყო ასე გახსნილი ევროპის მიმართ? ილია ჭავჭავაძემ რადიკალურად შეცვალა უამრავი რამ. მან აქცენტი განურჩევლად ადამიანის სინდისზე, მის პიროვნულ ხელშეუხებლობაზე, ნებისმიერი პიროვნების დაფასებაზე, ქალის გათავისუფლებაზე, შრომის გათავისუფლებაზე გააკეთა. ილია ევროპული მოაზროვნე იყო და ტრადიციაში ჩაკეტვის, მისი უკრიტიკო გაგრძელების შემთხვევაში დღეს შესაძლოა საქართველოც აღარც ყოფილიყო. 

თუ ილიამ და თერგდალეულებმა საქართველოს საძირკველი ჩაუყარეს და ჩვენ მათი ლიბერალური, ევროპული პროექტის შვილები ვართ, როგორ შეიძლება თქვა, რომ მე ტრადიციულად ქართველი ვარ და ევროპას არ ვიღებ?! აღნიშნული ფასეულობები შესისხლხორცებულია ევროპულ ფასეულობებთან. ქრისტიანობა წარმოუდგენელია განმანათლებლობის გარეშე; განმანათლებლობა დროებითი კულტურული ფენომენი კი არა, ზოგადკაცობრიული, შეუქცევადი სულიერი ფენომენია. ამ დროს ადამიანი დამოუკიდებლად იწყებს აზროვნებას და ბედავს, რომ ტრადიციის შუამავლების გარეშე ავთენტურად დაამყაროს ურთიერთობა რთულ, მარად ცვალებად რეალობასთან.

ანუ თუკი ერთხელ ჩავყლაპეთ თავისუფლების ჰაერი, ეს უკვე გვავალდებულებს აღარასდროს დავუბრუნდეთ მანამდელ რეალობას. ვფიქრობ ეს, ანუ შეუქცევადი ცვლილებების კულტურა, სწორედ ქრისტიანულ სამყაროში შეიძლებოდა გაჩენილიყო, რადგან ქრისტიანობა ახლის ძიების რელიგიაა. თუკი შენ გაჩერდი და მიღწეულით კმაყოფილი ხარ, მაშინ ქრისტიანი ვერ იქნები. გამუდმებით უნდა ეძიებდე, ვითარდებოდე და ამას დასასრული არ უნდა ჰქონდეს.

როგორ შეიძლება თქვა, რომ ტრადიციული ქართველი ვარ, არ ვეძებ ახალს, არ ვეძებ უკეთეს ფორმებს?! ეთიკაში მაინც ხომ თვალსაჩინოდ ჩანს ევროპის უპირატესობა _ როგორ იქცევიან ქუჩაში მანქანის მძღოლები, როგორ ექცევიან ადამიანები ერთმანეთს. ეს ხომ მაინც შეიძლება მათგან ისწავლო, რატომ არ უნდა შეითვისო?!

 საკმაოდ ხშირად, საპროტესტო აქციებსა თუ მსვლელობებზე, სატელევიზიო ეთერითა, თუ საჯაროდ სიტყვით გამოსვლისას, საზოგადოების გარკვეული ჯგუფების, პოლიტიკოსებისა და რიგი სასულიერო პირებისაგან ისმის ფრაზა - „რატომ არავინ ითვალისწინებს უმრავლესობის აზრს?“ რა არის ფენომენი, რომლის მიხედვითაც „უმრავლესობა“ ამბობს, რომ მათ ავიწროებენ, თანაც იმის ფონზე, როდესაც საზოგადოების გარკვეულ ჯგუფებს სწორედ უმრავლესობა უზღუდავს მინიმუმ სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლებას?

აქაც განათლების პრობლემაა. განათლებას, სიღრმისეულ გააზრებას მოაქვს ტოლერანტული დამოკიდებულებაც. შესაძლოა უმრავლესობას არ შეუსისხლხორცებია ის, რაც ევროპელისთვის ბუნებრივია, შეიძლება ჩვენ არ გაგვივლია ეს სტადიები ისე სრულყოფილად, როგორც ევროპას. ჩვენ ახლა გვიწევს ძალიან სწრაფ ტემპში სწავლა და ხანდახან ეს სწავლა უხარისხოა. შეიძლება ისაუბრო ადამიანის უფლებებზე, პიროვნული სივრცის ხელშეუხებლობაზე, იცოდე ეს ტერმინები  და არ გქონდეს გააზრებული და განცდილი მათი შინაგანი საზრისი.

ის, რაც დასავლეთში შესისხლხორცებულია: ადამიანის პიროვნების დაფასება, მისი თავისუფალი არჩევნის პატივისცემა და ა.შ. ჩვენ ჯერ კიდევ სასწავლი გვაქვს. საჭიროა საზოგადოების ამ კუთხით განათლება, რათა მას განსხვავებულად მოაზროვნეთა მიმართ აგრესია აღარ ჰქონდეს და შეიქმნას ისეთი განმანათლებლობითი სივრცე, სადაც შენ მას (განსხვავებულს) სიძულვილით თავისთავად ვეღარ შეხედავ.

ორი წლის წინ,  17 მაისის დემონსტრაციაზე, კონტრაქციის მონაწილეთაგან ერთ-ერთი პირი საკმაოდ აგრესიულად მიმართავდა მისგან „განსხვავებულებს“  და უხსნიდა _ მე შენ მიყვარხარ და ამიტომაც ვარ შენ მიმართ აგრესიულიო. ეს ტერმინოლოგიური კონტრადიქციაა _ არ შეიძლება გიყვარდეს და იყო აგრესიული, ანუ ჯერ მართლა უნდა შეიყვარო და როდესაც მართლა შეიყვარებ, შემდეგ გაცილებით ფაქიზი და ბრძნული მიდგომა გჭირდება, მისი პიროვნების, მისი პრობლემის გასაგებად და რეალურად შენიანად ჩასათვლელად. მაშინაც კი, როცა ის არასწორ გზას ადგას, მაინც უნდა ისწავლო მისი ნამდვილი და არა ფარისევლური სიყვარული, ანუ ადამიანი უნდა გიყვარდეს მისი შეცდომებითაც, ავთენტური ქრისტიანობა ხომ ეს არის?!

ავთენტური ქრისტიანობა და განმანათლებლობა ერთმანეთს არ უპირისპირდება. მიმაჩნია, რომ, ერთი მხრივ, უნდა გაჩნდეს ზოგადი სოლიდარობის სივრცე, განვითარდეს თანაგრძნობის კულტურა და რეალურად გავისიგრძეგანოთ, რომ შენგან განსხვავებული ადამიანიც შენი თანამოქალაქეა.

მეორე მხრივ, ადამიანს ვერ აუკრძალავ, რომ თუკი რაიმეს არასწორად მიიჩნევს, იმაზე არ თქვას, რომ არასწორია. პოლიტკორექტულობას გულწრფელობა არ უნდა შესწირო. პოლიტკორექტულობა ერთგვარ კერპად იქცა, რომელსაც უნდა მოერგო. ეს კერპი არღვევს და სპობს გულწრფელობის სივრცეებს, რაც ასე აუცილებელია საზოგადოების სიჯანსაღისთვის.

მაგალითად, შენ შეგიძლია გულწრფელად თქვა, რომ, დავუშვათ, ესა თუ ის სექსუალური ორიენტაცია ონტოლოგიურად, ფილოსოფიურად, თუ რელიგიურად სწორად არ მიგაჩნია, მაგრამ თუკი შენი რელიგია ქრისტიანობაა, შენ ამ ორიენტაციის ადამიანი უნდა გიყვარდეს, იმიტომ, რომ იმ ღმერთს, რომელზეც სახარებაში კითხულობ ყველა უპირობოდ და უსასრულოდ უყვარს! თუ გინდა, რომ ამ ღმერთის მსახური იყო, შენც ასე უნდა იქცეოდე. აგრესია და “ტაბურეტები” კი სრულიად დაუშვებელია.

„სხვათა“ მიმართ აგრესიულად განწყობილ მორწმუნეთა ჯგუფები...

ევროპული განმანათლებლობის გარეშე ჩვენი მორწმუნეობაც არ იქნება ავთენტური. ილია ჭავჭავაძე ამბობს, რომ ჯანსაღი საზოგადოება უნდა აიგოს პატარა ღმერთის _ სინდისის _ პრინციპზე, რომელიც თითოეულ ჩვენგანშია. ეს პატარა ღმერთი არ არის მარტო ქრისტიანში, არამედ ყველაშია _ მუსულმან, იუდეველ ქართველშიც, არაქართველშიც და ა.შ.

ჯანსაღი საზოგადოება იგება შენს სინდისზე, როცა შენ გულწრფელად საუბრობ იმაზე, რაც გწამს, რომ სიმართლეა და არა იმაზე, რაც ობიექტურად სიმართლეა, რადგან შეიძლება ობიექტურ სიმართლეს არაგულწრფელად ამბობდე, ეს კი ანგრევს პიროვნებას.

განმანათლებლობამ მოიტანა ისიც, რომ არა მხოლოდ შენი აზრების, ან რწმენის შინაარსია მნიშვნელოვანი, არამედ ის, თუ რამდენად თავისუფლად, ძალდაუტანებლად, სერიოზული და პასუხისმგებლური მსჯელობით მიხვედი ამ შინაარსამდე. ანუ არამარტო „რა“ არამედ „როგორ“-ც. თუკი თავს ავთენტურ ქრისტიანულ ტრადიციაში მოიაზრებ, უნდა იცოდე, რომ არ შეიძლება სხვას აგრესიულად მოექცე და თავს რაიმე მოახვიო.

ჯერ კარგად უნდა მოუსმინო და გაუგო სხვას, ესა თუ ის მოვლენა მის თავისუფლებაში დაინახო, ანუ მომენტალურად კი არ უნდა მოარგო შენი კატეგორია, არამედ გაიგო, თუ რა არის ის მის საკუთარ კატეგორიაში, მის თავისუფლებაში. ამის საილუსტრაციოდ ვნახოთ, მაგალითად როგორ დაგვიხატა რუსთაველმა თავისი ერთი ძალიან საინტერესო და რთული გმირი - ფატმანი:

შესაძლოა ფატმანი არ მოგწონდეს - მეუღლესთან ერთად იქვე ორი საყვარელიც ჰყავს, მაგრამ რუსთაველი ფატმანის გრძნობებს მისსავე თავისუფლებაში ხედავს და გადმოსცემს. ის არ გმობს, არ მორალიზატორობს, უბრალოდ გაჩვენებს ვინ არის ფატმანი, ავთანდილისადმი მის ასე გულშიჩამწვდომ და მფეთქავ სასიყვარულო წერილს თავიდან ბოლომდე გვაკითხებს. შეიძლება არ გაამართლო ეს საქციელი, მაგრამ გაუგო და უთანაგრძნო მის ჩამდენს. ანუ სხვა ადამიანი მის თავისუფლებაში უნდა დაინახო. ნუ იტყვი, რომ თუკი ის შენ არ გგავს, ესე იგი ჩამოსაწერია. ჯერ იმ ასპექტებს დააკვირდი, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია, საინტერესოა, რაც ერთნაირი გაქვთ, რატომ იწყებ მაინცდამაინც იმ წერტილიდან, რაც მისგან გამოგრიცხავს ან მას გამორიცხავს შენგან?!

მე მართალი ვარ, კარგი ვარ, ჩემშია ჭეშმარიტება, გარეთ არაფერი მაქვს საძებნი - ეს კომფორტული, მარტივი, უინტერესო, მოსაწყენი სამყაროა. ქრისტიანობის თვალსაზრისით ალბათ ეს არაზუსტიცაა, რადგან ქრისტიანობა, როგორც ვთქვი, დაუსრულებელი ძიების და პოვნის რელიგიაა.

 სახელმწიფოებრივად აზროვნების პრობლემა და მოქალაქის პიროვნული ინტერესი...

ეს ხშირად უთქვამთ და მასში არის აზრი. საუკუნეების მანძილზე საქართველოში არსებობს სახელმწიფო წესრიგის დამამყარებელი რაღაც ჰეტეროგენული ძალა, ანუ ჩვენ თვითონ კი არ განვსაზღვრავთ, როგორი წესით უნდა ვიცხოვროთ, რა კანონები უნდა გვქონდეს, არამედ გარეშე ძალა. ეს გარეშე ძალა ხან სპარსეთი იყო, ხან რუსეთის იმპერია, ამიტომ, თუკი შენ კანონმორჩილი ხარ, ესე იგი, მთლად „კარგი ტიპი“ არ გამოდიხარ, მტერთან კოლაბორაციონიზმით ილახები.

კანონმორჩილება კონფორმიზმთან იგივდება, ფირალი, აბრაგი კი კარგ ტერმინებად აღიქმება, ანუ ასეთი ადამიანი თავისუფალია, არ ეპუება გარედან თავსმოხვეულ კანონს.  საბჭოთა კავშირის დროსაც ასე იყო: კრემლში შემუშავებული კანონები ჰეტერონომიურად აღიქმებოდა. მეორე მომენტი იყო, რომ საბჭოთა კავშირის დროს თვითონ სახელმწიფოც კი ჰაიჰარაზე უყურებდა თავისსავე წესებს, ბრეჟნევიც კი ღიად ამბობდა _ ადრე ქარხანაში რომ ვმუშაობდი, მეც დაბალი ხელფასი მქონდა, მაგრამ რა მოხდა, ქარხნიდან ყველა რაღაცას გამოვაყოლებდით ხოლმე ხელსო.  

როდესაც კანონებთან ემოციური დამოკიდებულება არ გაქვს, ის ჰეტერონომიურია და არა ავტონომიური, შენი თავის მოწესრიგებიდან კი არ გამომდინარეობს, არამედ ვიღაც გარედან გაწვდის და ის გარეშე ძალა შენთვის უცხოა. ასეთ დროს კანონის პატივისცემა არ ხდება.

დღესაც გვახვევენ თავს ზოგიერთ კანონს, იმიტომ, რომ პირდაპირ გადმოწერილია ევროპული კანონმდებლობიდან და არ არის მისადაგებული ჩვენს რეალობას. კანონის მიღებისას ისიც უნდა უზრუნველყო, რომ ამ კანონმა კარგად იმუშაოს. ნელ-ნელა ალბათ ვსწავლობთ და აქეთკენ მივდივართ. 

ამ ყველაფერთან ერთად აღსანიშნავია კიდევ ერთი მომენტი, რომ არ შეიძლება სახელმწიფოს გაფეტიშება. სახელმწიფო ინტერესს არ უნდა შეეწიროს უფრო მაღალი _ პიროვნების ინტერესი. სახელმწიფო ბოლოსდაბოლოს დროებითი ფენომენია, პიროვნება კი უსასრულო განზომილებაა, უსასრულო არ უნდა შეეწიროს სასრულს. სახელმწიფო იმისთვის არსებობს, რომ ადამიანმა პიროვნული განვითარება შეძლოს, ეს თუ დაირღვა, კატასტროფა იქნება.