გზავნილმა ადრესატამდე, ალბათ, ვერც მიაღწია. საგანგებო მდგომარეობაზე გადასული საგანგებო კომისიის კომენდანტებსა და ლეგიონის ჯარისკაცებს ხელებგაკრული პატიმრის „ძველი ნაცნობის“ ჩეკას გრძელ დერეფნებში მოსაძებნად ნამდვილად არ ეცალათ - იზოლატორებიდან სასწრაფოდ იყო გადასაყვანი ახალ-ახალი ჯგუფები დახვრეტის ადგილას, იქ, სადაც ნელ-ნელა ივსებოდა მორიგი პირღია ორმო - ასეულობით უსახელო მსხვერპლის საძმო საფლავი.
21 წლის ბიჭის სიცოცხლის უკანასკნელ წამებში ნათქვამმა უტეხობის, ჯიბრისა და რწმენის გამომხატველმა სიტყვებმა, რომ უკვალოდ არაფერი ჩაივლის, გამხეცებული ადამიანების გონებაშიც კი დატოვა ანაბეჭდი და 90 წლის შემდეგ სწორედ მათი პირით მოაღწია ჩვენამდე - ადრესატამდე, ვისთანაც ხმის მიწვდენა, ალბათ, ყველაზე სანუკვარი რამ იქნებოდა მათთვის, ვისი გვარის გასწვრივაც 1924 წლის აგვისტოს ბოლოს და სექტემბრის დასაწყისში საქმიანი იერით დაუსვეს ნიშანი, რომ განაჩენი სისრულეში იყო მოყვანილი.
საიდუმლოს არ წარმოადგენს, რომ ძალაუნებურად ადამიანი ტკივილისა და უსიამოვნების, მარცხისა და ტრავმის დავიწყებას ცდილობს; იშვიათად თუ ვახერხებთ გულთან ახლოს მივუშვათ და ისეთივე ემოციით დავიმძიმოთ თავი, ტელეეკრანზე ნანახ ომისა თუ სხვა უბედურებების მსხვერპლთა სახეებზე რომ იკითხება; თვალი თითქოს მიეჩვია ყოველდღიურად სიკვდილის ხილვას და დღეს ცოტა არ იყოს ძნელი ამოცანაა სრულფასოვნად აღვიქვათ 1924 წლის აგვისტოს ტრაგედიის სიმძიმე.
თითქმის საუკუნოვანი სიჩუმის, „მეხსიერების კორექციისა“ და შემდგომ უკვე მსხვერპლთა ფანტასტიკური სტატისტიკით გატაცების ფონზე ძალიან ძნელია თითოეულმა ჩვენგანმა ისევე ცხადად დავინახოთ „კომუნისტში“ 31 აგვისტოს დაბეჭდილი 21 კაცის გვარის წაკითხვისას მათი სახეები, როგორც მაშინ, აგვისტოს დღეებში პოულობდნენ დათრგუნული მოქალაქეები ქუჩაში გამოკრულ სიებში ნაცნობ-მეგობრებს; მეტმა მოქალაქემ ვიფიქროთ და ვიმსჯელოთ, თუ რაში გვჭირდება დღეს ამ ტრაგედიის გახსენება და რას შეიძლება გვავალებდეს ამდენი ხნის წინ დაღვრილი სისხლი.
წელს, პირველი მსოფლიო ომის ასი წლისთავზე ევროპა გლობალური ცვლილებებისა და ტრაგედიების სათავის გახსენებას და გააზრებას ცდილობს, ჩვენ კი ბევრს არაფერს გვეუბნება სიტყვები: „სარიყამიშის გარღვევა“, „მესამასე ვერსი“, „აფხაზავას ჯავშნოსანი“, „ინტერპარტიული საბჭო“... იშვიათად თუ ვინმე ათვალიერებს დაძონძილი ჟურნალების ფურცლებზე დაბეჭდილ ულვაშაწკეპილ თუ პირტიტველა ჯარისკაცების სურათების სერიებს - მოკლულების, ტყვედ წაყვანილებისა თუ დაკარგულების - ავსტრიის ფრონტზე, ბათომთან თუ ფოილოსთან. თავს არ ვიწუხებთ ფიქრით, რა კვალი დატოვა 1914-1924 წლების ომმა ჩვენი წინაპრების ფსიქიკაზე.
მეხსიერების გაწყვეტას, ალბათ, ყველაზე მეტად, ისტორიიდან ადამიანური განცდებისა და თავგადასავლების ამოჭრა და იგნორირება უწყობს ხელს. მე-20 საუკუნის დასაწყისის გლობალური ტრაგედიების განმარტება მხოლოდ მრავალშრიანი დიპლომატიური კომბინაციებისა და სამხედრო სტრატეგიების ენაზე ჩვენი თანამედროვეებისათვის არაფრისმომცემია. უაღრესად დეტალური, მახვილი და საღი, მაგრამ უპიროვნო ანალიზიც კი ძნელად თუ დამაგრდება ყველა ადამიანის გონებაში. ალბათ, არასოდეს წაიშლება მეხსიერებიდან ვინმე ბაბალაშვილის (შემდეგში აქტიური მებრძოლი ბოლშევიკის) მინიატურული მოგონება - როგორ ჩამორჩა ავადმყოფობის გამო ახალწვეული შეტევაზე გადასულ პოლკს და როდესაც რამდენიმე დღის შემდეგ მათთან შესაერთებლად დაიძრა, რამდენიმე ათეული კილომეტრის მანძილზე გზის პირას დახოცილი და გაყინული ჯარისკაცების გვამების გროვების ყურებისას მიხვდა, რომ იქ და ყველგან ადამიანის სიცოცხლეს ჩალის ფასი დასდებოდა და როგორ შესძულდა ყველა და ყველაფერი რაც ამ უაზრო სასაკლაოს ასულდგმულებდა.
არ გადავაჭარბებთ, თუ ვიტყვით, რომ ის თაობა, რომელმაც თავის ზურგზე გადაიტანა 1905, 1914 და 1917 წლები, შექმნა 1918 წლის 26 მაისი, „საკუთარი ძვლები ჩაყარა“ (ასეთ ფორმულირებას იყენებდნენ მაშინ), მისი საფუძვლის გასამაგრებლად კატერინენფილდთან, მეხადირთან, კოჯორსა თუ ბარცხანაში 1924 წელს, 1937-ში კი მოკლეს და დღეს არა თუ მათი „ხმები“ ისმის, სახელებიც მხოლოდ ერთეულ ადამიანებს თუ ეუბნება რამეს.
ის იშვიათი „გზავნილები“, რომლებმაც დრო გაარღვიეს და ჩვენამდე მოაღწიეს, თითქოს სხვა ენაზეა დაწერილი და მართლაც ძნელია გავიგოთ იმ ადამიანების ტრაგედია, უკანასკნელ ჟესტად დახვრეტის წინ ღირსეული თავდაჭერა რომ ჰქონდათ მხოლოდ დარჩენილი და ამ ძნელად წარმოსადგენ წუთებშიც კი პოულობდნენ ძალას ეროვნული ჰიმნი -„დიდება“ ემღერათ.
ოთხმოცდაათი წლის შემდეგ შვილების, შთამომავლებისა თუ თვითმხილველების მეხსიერებაში ჯერ კიდევ შემორჩა წვრილი ძაფები, რომლებიც, ჯერჯერობით, უსახელო და უსამართლოდ მივიწყებულ გმირებთან გვაკავშირებს. საოჯახო ალბომებში, სისხლის სამართლის საქმეებსა თუ საპატიმრო დოკუმენტებში გამომწყვდეული სახეები ჯერაც ელიან მზრუნველი და დაინტერესებული ადამიანების თვალსა და ხელს. თბილისში 4 ადგილს - ორთაჭალის ციხისა და მეტეხის ეზოებს, ინგოროყვას N22-სა და მაჩაბლის N15-ს ჯერ კიდევ ახსოვს, ერთი კვირის განმავლობაში, ღამღამობით, როგორ ეზიდებოდნენ ქალაქგარეთ საბარგო მანქანებით არსენალსა და დეპოს მუშებს, სტუდენტებსა და ინტელიგენტებს, ოფიცრებსა და მწერლებს, დამფუძნებელი კრების დეპუტატებსა და ქიზიყელ გლეხებს - ძმებს, მამებსა და შვილებს...
90 წლის თავზე სრული სიაც კი არ გვაქვს მათი, ვინც წესით უნდა გვახსოვდეს და ვიცნობდეთ. ის ფაქტი, რომ 1924 წლის აჯანყების ჩახშობის შემდეგ თავად ბოლშევიკებმაც ვერ შეძლეს საკუთარი მხეცური ანგარიშსწორების მსხვერპლთა ზუსტი რაოდენობის დადგენა (თანამედროვეები იგონებენ, რომ 1924 წლის ბოლომდე ციხეებში ხშირად მიდიოდა ამნისტიისა და გათავისუფლების ცნობა იმ ადამიანებზე, ვინც 1924 წლის აჯანყების დღეებში დახვრიტეს), ჩვენს პასუხისმგებლობას კიდევ უფრო ამძიმებს.
„საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორია“ და შინაგან საქმეთა სამინისტროს აკადემიის არქივი ყველა დაინტერესებულ მოქალაქესთან ერთად 1924 წლის აგვისტოს აჯანყებისას დახოცილი და დახვრეტილი მოქალაქეებისა და პოლიტპატიმრების ბიოგრაფიების დამუშავებასა და დოკუმენტების კოლექციების შექმნაზე მუშაობს, რათა თუნდაც 2024 წელს ყველას ჰქონდეს საშუალება, არა საავტომობილო ესტაკადის შიგნით გამომწყვდეულ გაუგებარ მონუმენტზე, არამედ ამ დროისათვის ცნობილ - უკანასკნელ დაზუსტებულ მისამართებზე, მეტეხის ეზოში, მაჩაბლის N15-სა და ინგოროყვას N22-ში განთავსებულ სტენდზე წაიკითხოს და სახეზე შეხედოს იმ ადამიანებს, ჩვენს წინაპრებს, რომლებმაც ყველაზე ძვირფასი - საკუთარი სიცოცხლე გაიღეს ჩვენთვის.
იქნებ შემდეგ მაინც დავაკვირდეთ თითოეულ მათგანს სხვა თვალით და მაშინ გასაგები გახდება განცდები თუნდაც ათწლეულების განმავლობაში საფრთხობელად წარმოჩენილი ვალიკო ჯუღელისა, რომელიც ერთ-ერთ პირად წერილში წერს:
„...განა ასეთ პირობებში შესაძლებელია ცხოვრება?! როცა ყოველ დღე, ყოველ წუთას თვალწინ გიდგას შენი ტანჯული ქვეყანა, როცა ყოველთვის თავს დაგტრიალებენ დახოცილ ამხანაგთა ლანდები და როცა ციხე-სარდაფებიდან შემოგყურებენ წამებულ ამხანაგთა ნაღვლიანი თვალები - განა შესაძლებელია დამშვიდებული და გაწოლილი ცხოვრება? არ იფიქრო, რომ ჩემში მარტო ძველი რუსული ]პოკოიანსტვო[ ლაპარაკობდეს ]პუსტ მენია ვისეკუტ! მუჟი კასეკუტჟე[! არა - ამ ფსიქოლოგიურ მომენტს (რომელიც გასაგებია) თან ერთვის ის მთავარი მოსაზრება, რომ თუ დროზე არ მივეშველეთ სამშობლოს და დროზე არ გავიღეთ ყველამ საჭირო მსხვერპლი - "მთელი საქართველო სასაფლაოთ გადაიქცევა! და მერე რაღა ეშმაკათ გვინდა ჩვენი ოხერი თავი?!“
ფოტოზე: გრიგოლ ცინცაბაძე, ვასილ ნოდია, ვალიკო ჯუღელი, ბენია ჩხიკვიშვილი და ვიქტორ ცენტერაძე. ათენში, გზად საქართველოში არალეგალურად დაბრუნებისას. 1924 წელი. (ფოტო: თსუ-ს ქართული ემიგრაციის მუზეუმი. გურამ შარაძის კერძო კოლექცია)
საბჭოთა წარსულის კვლევის ლაბორატორიისა და ჟურნალ "ლიბერალის" ერთობლივი პროექტი.
