2019 წლის 12 ოქტომბერს საბერძნეთის (ელადის) მართლმადიდებელი ეკლესიის წმინდა სინოდმა უკრაინის ეკლესიის ავტოკეფალია აღიარა. საბერძნეთის ეკლესია აღმოჩნდა პირველი მართლმადიდებელ ეკლესიათა შორის, რომელმაც 2019 წლის 6 იანვარს კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს მიერ უკრაინის ეკლესიისთვის მინიჭებული ტომოსის - ერთგვარი დამოუკიდებლობის დეკლარაციის კითხვა დაასრულა და შესაბამისი გადაწყვეტილებაც მიიღო. რა თქმა უნდა, მართლმადიდებელი ეკლესიების მიერ ტომოსის გაჭიანურებული „კითხვის“  მიზეზი არ უნდა ვეძებოთ ამ ტექსტის მცირე მოცულობასა და არცთუ ისე რთულად აღსაქმელ შინაარსში.      

ბერძნული წარმოშობის ტერმინი „ავტოკეფალია“ განიმარტება როგორც თვითმწყემსობა, ესე იგი, საკუთარი ეკლესიის მართვის უფლება. ხშირად უკრაინის ეკლესიის ავტოკეფალიურობის საკითხზე საუბრისას აცხადებენ, რომ ეს თეოლოგიური საკითხია და ის პოლიტიკის გარეშე უნდა განიხილებოდეს. თუმცა მართვა, მენეჯმენტი, ადმინისტრირება იმდენად მიწიერი საკითხებია, რომ შეუძლებელია მათთვის პოლიტიკური კონტექსტის ჩამოშორება. უფრო მეტიც, რადგან ეკლესიის ავტოკეფალიურობა მის ადმინისტრაციულ დამოუკიდებლობას ნიშნავს, ამ საკითხის გადასაწყვეტად პოლიტიკა შესაძლოა უფრო დიდ როლსაც კი თამაშობდეს, ვიდრე თეოლოგია. ამას ადასტურებს თავად ეკლესიის ისტორია. პირველი ეკლესიების ადმინისტრაციული საზღვრები სწორედ მაშინდელი პროვინციების ან ქალაქების საზღვრებს ემთხვეოდა და მათი ავტონომიაც ამ ადმინისტრაციული ერთეულის ფარგლებში ვრცელდებოდა. ასე ფუნქციონირებდნენ, მაგალითად, ეფესოს, თესალონიკის, კორინთოს თუ სხვა ეკლესიები. თავიდანვე ეკლესიის ადმინისტრაციული საზღვრების გავლება უკავშირდებოდა იმ სეკულარულ საზღვრებს, რომლებიც ჩამოყალიბებული იყო სწორედ პოლიტიკური მიზეზების გამო. დღეს არსებული მართლმადიდებელი ეკლესიების უმრავლესობის ავტოკეფალიის აღიარებისთვის გადამწყვეტ ფაქტორად იმ ქვეყნების პოლიტიკური დამოუკიდებლობის მოპოვება იქცა, სადაც ეს ეკლესიები მოქმედებენ. ამიტომაც მნიშვნელოვანია უკრაინის ეკლესიის ავტოკეფალიურობაზე საუბრისას გავიხსენოთ პოლიტიკური პროცესები, რომლებმაც ეს ეკლესია ავტოკეფალიამდე მიიყვანა. 

ავტოკეფალისტური მოძრაობის პირველი ტალღა უკრაინაში რუსეთის იმპერიისგან დამოუკიდებლობის მოპოვების კონტექსტში დაიწყო მე-20 საუკუნის დასაწყისში. თუმცა გადაულახავ დაბრკოლებას წარმოადგენდა ის, რომ ავტოკეფალიის მომხრეები მხოლოდ სასულიერი იერარქიის დაბალ საფეხურზე მყოფი პირები იყვნენ, ხოლო ეპისკოპოსები, ეროვნებით რუსები ამ იდეას მხარს არ უჭერდნენ. 1921 წელს სრულიად საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქმა ლეონიდე ოქროპირიძემ დახმარება შესთავაზა უკრაინელ ავტოკეფალისტებს და საეპისკოპოსო კანდიდატების საქართველოში წარმოგზავნის შემთხვევაში მათ კურთხევას დაჰპირდა.      ყოფილი რუსეთის იმპერიის ტერიტორიაზე მიმდინარე საომარი მოქმედებების გამო ეს იდეა იდეად დარჩა და იმავე 1921 წელს უკრაინელმა მღვდლებმა თავად „აკურთხეს“ საეპისკოპოსო კანდიდატები. ეს საეკლესიო წესების სრული დარღვევა და უგულებელყოფა იყო, რამაც დააბრკოლა უკრაინის ეკლესიის ავტოკეფალიის აღიარება და ავტოკეფალისტთა მოძრაობის მარგინალიზაციაც გამოიწვია. 

მეორედ და კვლავ წარუმატებლად, უკრაინელმა ავტოკეფალისტებმა      რუსეთისგან დამოუკიდებელი ეკლესიის შექმნა სცადეს 1942 წელს, უკრაინის გერმანული ოკუპაციის პირობებში, როდესაც ე.წ. „უკრაინის სინოდი“ პოლონეთის ავტოკეფალიურმა მიტროპოლიტმა დააკომპლექტა. მალევე გერმანული ოკუპაცია საბჭოთამ ჩაანაცვლა და დაიწყო ავტოკეფალიის მომხრეთა დევნა. მათგან მხოლოდ გარკვეულმა ნაწილმა შეძლო გადარჩენა კანადასა და აშშ-ში ემიგრაციით. 

ავტოკეფალიის მოსაპოვებლად ბრძოლის მესამე ეტაპი დაიწყო „პერესტროიკის“ პერიოდში. 1990 წელს ამერიკიდან მოწვეული დევნილი მიტროპოლიტი მსტისლავ სკრიპნიკი ავტოკეფალისტმა სამღვდელოებამ კიევისა და სრულიად უკრაინის პირველ პატრიარქად აირჩია. პარალელურად, რუსეთის საპატრიარქოს მიერ კონტროლირებად საეგზარქოსოში ცვლილებები მიმდინარეობდა. ეგზარქოს ფილარეტ დენისენკოს მოსკოვის საპატრიარქომ კიევისა და სრულიად უკრაინის უნეტარესი მიტროპოლიტის ტიტული მიანიჭა. მიტროპოლიტი ფილარეტი ამ ცვლილებით არ დაკმაყოფილდა და უკრაინის 23 მღვდელმთავართან ერთად წერილობით მიმართა რუსეთის საპატრიარქოს და მოითხოვა ავტოკეფალიის მინიჭება. მოსკოვის საპატრიარქომ არა მხოლოდ სამღვდელმთავრო ხარისხები ჩამოართვა ურჩ ავტოკეფალისტებს, ფილარეტი ანათემასაც კი გადასცა. ფილარეტი შეუერთდა მოსკოვისგან დამოუკიდებელ კიევის საპატრიარქოს და 1995 წელს უკრაინის მესამე პატრიარქადაც აირჩიეს. მიუხედავად იმისა, რომ მოგვიანებით ამ თვითგამოცხადებულ საპატრიარქოშიც თავი იჩინა განხეთქილებამ, ამ ეკლესიის მრევლად ბოლო დრომდე ათეულობით მილიონი უკრაინელი რჩებოდა და მათი რიცხვი ბევრად აჭარბებდა მოსკოვის საპატრიარქოსგან მხარდაჭერილი სამიტროპოლიტოს მრევლს. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ამ უკანასკნელის მრევლს ძირითადად უკრაინის რუსულენოვანი მოსახლეობა შეადგენს. 

ე.წ. „ნარინჯისფერი რევოლუციის“ შემდეგ პრეზიდენტმა ვიქტორ იუშჩენკომ სცადა ავტოკეფალიის საკითხის შესახებ კონსტანტინეპოლის პატრიარქის მხარდაჭერა მოეპოვებინა, მაგრამ მაშინდელი გეოპოლიტიკური ვითარება ამისთვის არახელსაყრელი იყო. ვითარება შეცვალა, ერთი მხრივ, 2014 წლის რუსულმა ოკუპაციამ ჯერ ყირიმში, შემდგომ - დონბასსა და ლუგანსკში, ხოლო, მეორე მხრივ,      2016 წელს მართლმადიდებელი ეკლესიების მიერ კრეტაზე ჩატარებული წმინდა და დიდი კრებისთვის რუსეთის ეკლესიის მიერ გამოცხადებულმა დემარშმა. ამ მოვლენებმა ხელი შეუწყო უკრაინის სახელმწიფოს და კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს პოზიციების დაახლოებას, რაც 2019 წლის 5 იანვარს კონსტანტინეპოლის პატრიარქ ბართლომეოსის მიერ უკრაინის ეკლესიისთვის ავტოკეფალიის მინიჭების შესახებ ტომოსის ხელმოწერით დასრულდა. 

უკრაინის ეკლესიის ავტოკეფალიის ლეგიტიმურობა ოფიციალურად კვლავ არ უღიარებია მართლმადიდებელ ეკლესიათა დიდ უმრავლესობას. რუსეთის ეკლესია, რომელიც ამ გადაწყვეტილების მთავარი მოწინააღდეგეა, უკრაინის ავტოკეფალიის ნამდვილობას ეჭვქვეშ აყენებს ძირითადად ორი მიზეზით. პირველი უკავშირდება დავას იმის შესახებ, ჰქონდა თუ არა კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს უფლება კვლავ მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთობაში დაებრუნებინა რუსეთის ეკლესიის მიერ ანათემას გადაცემული ფილარეტი და მის მიერ კურთხეულ და მას დაქვემდებარებულ სასულიერო პირთა დასი, რომელიც ამჟამინდელი უკრაინის ავტოკეფალიური ეკლესიის ბირთვს წარმოადგენს. აქვს თუ არა კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს აპელაციის უფლება სხვა ეკლესიათა მიერ მიღებული გადაწყვეტილებების შესახებ, ამაზე შეიძლება მასშტაბური თეოლოგიური დებატები გაიმართოს. თუმცა კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს პოზიცია, რომელიც მათ შორის      ეყრდნობა ქალკედონის მეოთხე მსოფლიო კრების მე-9 კანონს - „თუ კლერიკოსს თავის ან სხვისი ეპარქიის ეპისკოპოსთან აქვს სამართლებრივი დავა, მაშინ სამთავროს კრებამ გადაწყვიტოს;      ხოლო თუ მიტროპოლიტის უკმაყოფილო იქნება ეპისკოპოსი ან კლერიკოსი, მაშინ დიდი სამთავროს ეგზარქოსს მიმართოს, ან კონსტანტინეპოლის სამეუფო საყდარს და მის წინაშე გასამართლდეს“ -      საკმაოდ დამაჯერებლად გამოიყურება. 

მეორე მიზეზი ეხება კამათს უკრაინის ე.წ.      „დედა ეკლესიის“ შესახებ. „დედა ეკლესია“ ამ კონტექსტში სწორედ ის ეკლესიაა, რომლის ადმინისტრაციული მმართველობიდან გამოსვლითაც უნდა მოხდეს ახლად შექმნილი ეკლესიის ავტოკეფალიის აღიარება. რუსეთის ეკლესია აპელირებს 1686 წელს კონსტანტინეპოლის პატრიარქ დიონისეს მიერ გაცემული სიგელით, რომლითაც მოსკოვის პატრიარქს ეძლეოდა კიევის მიტროპოლიტის კურთხევის უფლება, თუ კიევის მიტროპოლიტი გააგრძელებდა წირვა-ლოცვაში მსოფლიო პატრიარქის (იგულისხმება კონსტანტინეპოლის) მოხსენიებას. რუსეთის ეკლესიის პოზიციაა, რომ ამ აქტის საფუძველზე მოსკოვის საპატრიარქოს სამარადჟამოდ მიენიჭა ახლანდელ უკრაინის ტერიტორიაზე საეკლესიო ადმინისტრირების უფლება. მე-17 საუკუნეში კონსტანტინეპოლის საპატრიარქომ აღნიშნული სიგელი იმიტომ გასცა, რომ, მაშინდელი გეოპოლიტიკური ვითარებიდან გამომდინარე, ოსმალეთის იმპერიის საზღვრებში მოქცეული კონსტანტინეპოლის საპატრიარქო ვერ ახერხებდა ემართა მის დაქვემდებარებაში არსებული კიევის მიტროპოლია. ერთი წლით ადრე, 1685 წელს, მოსკოვის საპატრიარქომ თვითნებურად, ესე იგი, კონსტანტინეპოლთან შეუთანხმებლად, მიითვისა ეს მიტროპოლია და თავად დაადგინა იქ მიტროპოლიტი საეკლესიო წესების დარღვევით. კონსტანტინეპოლმა დაამტკიცა ეს მიტროპოლიტი, ერთი მხრივ, იმის გამო, რომ ადმინისტრაციულად ეფექტიანად ვერ მართავდა იმჟამად არსებული ობიექტური მიზეზების გათვალისწინებით და, იმავდროულად, კიევის მიტროპოლიტს პირობად დაუდო წირვა-ლოცვებში კონსტანტინეპოლის პატრიარქის მოხსენიება. ეს პირობა მიზნად ისახავდა კიევის მიტროპოლიტების მხრიდან კონსტანტინეპოლის ძალაუფლების ფორმალურ აღიარებას, თუმცა მოსკოვის საპატრიარქოს მიერ დადგენილი კიევის მიტროპოლიტები ამ პირობას უგულებელყოფდნენ. ამჟამად რუსეთის საპატრიარქო არ აღიარებს კონსტანტინეპოლის საპატრიარქოს მიერ 1686 წელს გაცემული სიგელის გაუქმების გადაწყვეტილებას, მიუხედავად იმისა, რომ სიგელის პირობები არც არასდროს შესრულებულა. რუსული მხარის მიერ საერთაშორისო ხელშეკრულებების თავისებური ინტერპრეტაცია თუ შეუსრულებლობა ჩვენთვის, ქართველებისთვის კარგად ნაცნობი სიტუაციაა. ამიტომაც იმის შესაფასებლად, თუ რომელი მხარის არგუმენტები უფრო სარწმუნოა, კონსტანტინეპოლისა თუ რუსეთის საპატრიარქოსი, საქართველოს ეკლესიამ ალბათ ეს მწარე ქართული გამოცდილებაც უნდა გაითვალისწინოს. 

უკრაინის ავტოკეფალიის შეფასების საკითხში საქართველოს ეკლესიის სიფრთხილეს ძირითადად ხსნიან ოკუპირებულ ტერიტორიებზე საქართველოს ეკლესიის კანონიკური კონტროლის დაკარგვის საფრთხით. თუმცა ეს მტკიცება საკმაოდ ალოგიკური და არგუმენტებს მოკლებულია. საქართველოს ეკლესიის კანონიკურ საზღვრებში მოქცეული ტერიტორიის ერთი ცალკეული ეკლესიის მიერ აღიარებამ რთული წარმოსადგენია მოიპოვოს ვინმეს მხარდაჭერა. თუ რომელიმე მართლმადიდებელი ეკლესია მხარს დაუჭერს რუსეთის ეკლესიის მიერ აფხაზეთის ეკლესიის (ოსეთის ტერიტორიაზე მსგავსი სუბიექტის შექმნა თეორიულად არც განიხილება) რაიმე ფორმით დამოუკიდებელ სუბიექტად აღიარებას, ეს იმდენად აბსურდული გადაწყვეტილებაა, რომ ამ აღიარების მხარდამჭერთა სია შეუძლებელია უფრო ფართო და წარმომადგენლობითი იყოს, ვიდრე იმ სახელმწიფოთა ჩამონათვალი, რომლებიც ამჟამად დე ფაქტო აფხაზეთისა და სამხრეთ ოსეთის დამოუკიდებლობას აღიარებენ. გარდა ამისა, რამდენჯერაც არ უნდა აღიაროს რუსეთის ეკლესიამ ფორმალურად ქართული ეკლესიის ადმინისტრაციულ დაქვემდებარებაში აფხაზეთი, ფაქტობრივი მოცემულობით, აფხაზეთში ადგილობრივი ეკლესიების საქმიანობას აკონტროლოებს რუსეთის საპატრიარქო და ის არანაირ სურვილს არ ამჟღავნებს ამ კუთხით ანგარიში გაუწიოს საქართველოს ეკლესიას. შესაბამისად, ჩნდება კითხვა - რა აიძულებს საქართველოს ეკლესიას ანგარიში გაუწიოს რუსეთის ეკლესიის პოზიციას?