ყვავილის ვირუსი
კაცობრიობა ყვავილის ვირუსს სულ ცოტა 3000 წელია იცნობს. მხოლოდ XX საუკუნეში ამ დაავადებამ, ოფიციალური სტატისტიკით, 300 მილიონი ადამიანი იმსხვერპლა. მიჩნეულია, რომ ყვავილის ვირუსთან ბრძოლას პირველად შეეცადნენ ჩინეთში, ინდოეთსა და აზიის სხვა ნაწილებში, ვიდრე ვაქცინაციას ოფიციალურად გამოიგონებდნენ. ადამიანებს შეგნებულად აინფიცირებდნენ ვირუსის მცირე დოზით, რომ დაავადება უფრო იოლად გადაეტანათ. ამისთვის ყვავილით დაზიანებული კანის ბუშტიდან იღებდნენ ჩირქს და შეჰყავდათ ჯანმრთელი ადამიანის ორგანიზმში: ზოგან ცხვირის საშუალებით, სხვაგან - კანის სხვადასხვა ადგილას ნემსით. მოგვიანებით დაიწყეს კანქვეშ ჩირქში ამოვლებული ძაფის შეყვანა.
ამ მეთოდს ვარიოლაციას უწოდებდნენ და XVIII საუკუნეში ის პოპულარული გახდა ევროპაში. სიკვდილის მაჩვენებელი ვარიოლაციის დროს დაახლოებით 2% იყო, მაგრამ თავად ყვავილის ვირუსისაგან ბევრად მეტი პაციენტი იღუპებოდა, ამიტომ მეთოდს მაინც იყენებდნენ. საფრანგეთში ვარიოლაცია აკრძალული იყო, მისი ეშინოდათ, მიუხედავად იმისა, რომ 1774 წელს ყვავილისგან დაიღუპა მეფე ლუი XV.
ყვავილის საწინააღმდეგო თანამედროვე ვაქცინაციის ისტორია იწყება 1796 წელს, როდესაც ექიმმა ედუარდ ჯენერმა ცნობილი ექსპერიმენტი ჩაატარა. ჯენერმა შეამჩნია, რომ მერძევე ქალები, რომლებიც ძროხის ყვავილით ინფიცირდებოდენ, ჩვეულებრივ არ ავადდებოდნენ ნატურალური ყვავილით ამ ვირუსის აფეთქების დროს. მან ივარაუდა, რომ ძროხის ყვავილი ერთი მხრივ მკვეთრად განსხვავედებოდა ნატურალურისაგან, ამიტომ ადამიანებში მსუბუქი სიმპტომებით ვლინდებოდა, მეორე მხრივ კი საკმარისად ჰგავდა ამ დაავადებას იმისთვის, რომ მისგან თავი დაეცვა.
1796 წელს ჯენერმა ძროხის ყვავილით დაავადებული ქალის ჩირქით 8 წლის ჯეიმს ფიპსი აცრა. დაახლოებით ერთი თვის შემდეგ ჯენერი შეეცადა ბავშვის ინფიცირებას ნატურალური ყვავილით, მაგრამ არაფერი გამოვიდა. ამ სარისკო ექსპერიმენტის წყალობით, ჯენერმა შექმნა მსოფლიოში პირველი ვაქცინა, რომლის ეფექტიანობაც დადასტურდა. მან პროცედურას ვაქცინაცია დაარქვა (ლათინური სიტყვიდან wordvacca, რაც ძროხას ნიშნავს).
პირველი ვაქცინის და ვაქცინაციის ახალი მეთოდების აღმოჩენამ, XX საუკუნეში ყვავილის ვირუსის სრულად დამარცხების შესაძლებლობა შექმნა. 1977 წელს ჯანმომ სომალიში ამ დაავადების უკანასკნელი შემთხვევა აღრიცხა.
ცოფი, ტუბერკულიოზი
კაცობრიობამ ყვავილის ვირუსი ძროხის ყვავილით დაამარცხა, მაგრამ ვერავინ ხვდებოდა რა უნდა ეღონათ სხვა ინფექციების წინააღმდეგ. ფრანგი ქიმიკოსი და მიკრობიოლოგი ლუი პასტერი პირველი იყო ვინც დაამტკიცა, რომ ვაქცინის შექმნა ბევრი სხვა დაავადების წინააღმდეგაც შეიძლებოდა. 1877 წელს ის სწავლობდა ქათმის ჰოლერას და დაასკვნა, რომ მისი შესუსტება (ან გადამდებობის შემცირება) შესაძლებელი იყო. ციმბირის წყლულის სპორების შესწავლისას, პასტერმა გაარკვია, რომ ჟანგბადი მათზე არ მოქმედებდა, სამაგიეროდ მოქმედებდა სითბო. ამ ექსპერიმენტების წყალობით მეცნიერმა 1881 და 1885 წლებში შეიმუშავა ვაქცინა ციმბირული წყლულის და ცოფის წინააღმდეგ. ის პრეპარატებს ცხოველებზე ცდიდა, რადგან ექიმი არ იყო, მაგრამ 1885 წლის 6 ივლისს ცოფის საწინააღმდეგო ვაქცინა 9 წლის ბიჭის მკურნალობისათვის გამოიყენა, რომელსაც ცოფიანმა ძაღლმა უკბინა. 11 დღის განმავლობაში ბავშვი 14-ჯერ აცრეს, რამაც ის გადაარჩინა.
ამ წარმატებას მოჰყვა ე.წ. პასტერის სადგურების (აცრის პუნქტები) გახსნა ჯერ პარიზში, შემდეგ კი მთელ მსოფლიოში. ლუი პასტერმა ჯერ თეორიულად, შემდეგ კი პრაქტიკაში აჩვენა, რომ მიკროორგანიზმების დასუსტება შეიძლება გამოიყენო ვაქცინაციისთვის და დაავადებებისაგან დასაცავად. XX საუკუნის დასაწყისში, ფრანგმა ექიმმა ალბერ კამლეტმა და ვეტერინარმა კამილ გერენმა პასტერის კვალდაკვალ ტუბერკულოზის საწინააღმდეგო ვაქცინა შექმნეს, რომელიც ცნობილია, როგორც „ბცჟ“ (BCG). პირველად ის 1921 წლის 18 ივლისს გამოსცადეს ახალდაბადებულ ჩვილზე, რომლის დედაც ჭლექით გარდაიცვალა. დღესაც კი ტუბერკულიოზი ერთ-ერთ ყველაზე მომაკვდინებელ ინფექციად მიიჩნევა მსოფლიოში. ვაქცინა ბაქტერიით ინფიცირებას არ აღკვეთს, მაგრამ მისმა გამოგონებამ შეამცირა სიკვდილიანობა, დაიცვა რა ბავშვები ტუბერკულოზის მძიმე ფორმებისაგან. გარდა ამისა „ბცჟ“ სხვა სამედიცინო ამოცანების მისაღწევადაც სასარგებლო აღმოჩნდა, კერძოდ მას იმუნოთერაპიის ფარგლებში შარდის ბუშტის კიბოს მკურნალობისთვისაც იყენებენ.
პოლიომელიტი და სხვა ვირუსები
კიდევ ერთი დაავადება, რომელიც XX საუკუნეში ფაქტობრივად დამარცხდა - პოლიომელიტია. ეს ვირუსული ინფექცია აზიანებს ნერვულ სისტემას და დამბლის გამოწვევა შეუძლია. დაავადების სამიზნე ძირითადად 5 წლამდე ბავშვები არიან. ვირუსი ფეკალურ-ორალური გზით გადადის და ფილტვის კუნთების დამბლას იწვევს.
XX საუკუნის დასაწყისში პოლიომელიტის ეპიდემიის კერები მუდმივად ჩნდებოდა ქალაქებში და მშობლებს შიშის ქვეშ ამყოფებდა. ამერიკელმა ვირუსოლოგებმა ჯონას სოლკმა და ალბერტ სეიბინმა ინფექციის საწინააღმდეგო ვაქცინაზე მუშაობა პარალელურად დაიწყეს. სოლკი ვირუსს ფორმალდეგიდით კლავდა და პრეპარატის პირველი ვერსია 1955 წელს შექმნა, სეიბინი ცოცხალ შესუსტებულ ვაქცინას ქმნიდა, რომელიც 1962 წელს გაჩნდა. სეიბინის პრეპარატი წვეთების სახით არსებობდა, ამიტომ ვაქცინაციაში ექიმების მონაწილეობა საჭირო არ იყო. გარდა ამისა, სეიბინის ცოცხალი ორალური ვაქცინა ნაწლავში „მუშაობს“. ველური ვირუსი (ვირუსი, რომელიც ბუნებაშია) კი სწორედ ადამიანის კუჭ-ნაწლავის ტრაქტში ხვდება, ასეთი ვაქცინა კი მას ორგანიზმში გამრავლების საშუალებას არ აძლევს, რაც ნიშნავს იმას, რომ აცრილი ადამიანი არამხოლოდ თავად არ ავადდება, არამედ სხვებსაც ვერ დააინფიცირებს.
ვაქცინა, რომელიც სოლკმა გამოიგონა ინაქტივირებულია და მხოლოდ მოკლულ ვირუსებს შეიცავს. ვერც ამ პრეპარატით აცრილი ადამიანი დაავადება, რადგან სისხლში მას პოლიომელიტზე ანტისხეულები რჩება, მაგრამ ნაწლავში ვირუსი შესაძლოა გამრავლდეს, რაც ნიშნავს იმას, რომ ადამიანი შეიძლება ვირუსის მატარებელი იყოს და ის სხვას გადასდოს. ამიტომ ველური ვირუსის კონტროლისა და მისი განადგურებისათვის ქვეყნებში, სადაც ის ვრცელდებოდა, სწორედ ცოცხალ ვაქცინას იყენებდნენ. ხოლო იქ, სადაც დაავადება დამარცხებულია, ინაქტივირებულ ვაქცინას ან მის კომბინაციებს იყენებენ.
დღეს პოლიომელიტით ადამიანები თითქმის აღარ ავადდებიან: 2018 წელს მსოფლიოში ასეთი 33 შემთხვევა დაფიქსირდა. ველური პოლიოვირუსის სამი შტამიდან მე-2 ტიპი 1999 წელს მოსპეს, ხოლო ველური მე-3 ტიპით ინფიცირების უკანასკნელი ფაქტი ნიგერიაში 2012 წელს აღირიცხა. 2020 წელს ჯანმომ განაცხადა, რომ ველური პოლივირუსის გადადების საფრთხე ორ ქვეყანაში დარჩა - პაკისტანსა და ავღანეთში. ბავშვებს პოლიომელიტის წინააღმდეგ ყველგან ცრიან, მაგრამ დაავადების კერები ჯერ კიდევ არსებობს, რაც იმას ნიშნავს, რომ ვირუსის გავრცელების საფრთხე არსებობს იმ ქვეყნებშიც, სადაც მისგან გათავისუფლდნენ. თუმცა, სავარაუდოდ, ძალიან მალე ალბათ ეს დაავადებაც ყვავილის ვირუსის მსგავსად, წარსულს სამუდამოდ ჩაბარდება.
ანტივაქსერული მოძრაობა და შეთქმულების თეორიები
XXI საუკუნისათვის მეცნიერებმა გამოიგონეს ვაქცინები, რომლებსაც ოცზე მეტი სიცოცხლისთვის საშიში დაავადების აღკვეთა შეუძლიათ. მათი უმრავლესობა მთელი მსოფლიოს მასშტაბით ვაქცინაციის ნაციონალური კალენდრების ნაწილია. ზოგიერთი ვაქცინა გიცავს დაავადებისაგან, რომლებიც სწრაფად და იოლად გადამებია და ეპიდემიის აფეთქებას აღკვეთს; სხვები გიცავენ ვირუსებისაგან, რომლებიც კიბოს ზოგიერთი სახეობის განვითარების რისკებს ზრდის. მაგალითად, ადამიანის პაპილომის ვირუსის საწინააღმდეგო ვაქცინას საშვილოსნოს ყელის კიბოს პროფილაქტიკისთვის იყენებენ, В ჰეპატიტის ვაქცინა კი ღვიძლის კიბოთი დაავადების ალბათობას ამცირებს; კიდევ სხვა ვაქცინები დაავადების შემთხვევაში სიკვდილისაგან გიცავენ, როგორებიცაა ცოფის საწინააღმდეგო ვაქცინები. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მონაცემების თანახმად, იმუნიზაცია ყოველწლიურად ორიდან სამ მილიონამდე ადამიანის სიცოცხლეს აზღვევს.
თავისთავად ვაქცინის არსებობა არ ნიშნავს იმას, რომ დაავადება არ აფეთქდება. მაგალითად, სამოაში 2019 წლის ბოლოს წითელას ეპიდემია დაიწყო. მშობლები არ ცრიდნენ შვილებს ამ ინფექციის წინააღმდეგ, რადგან იქ 2018 წელს ორი ჩვილი დაიღუპა, რომლებიც მედდების შემთხვევით შეცდომას ემსხვერპლნენ. ამ ფონზე, თანაც ვაქცინაციის მოწინააღმდეგეთა აქტიურობით, საზოგადოება შიშებმა მოიცვა. 2019 წელს სამოაში მესამედზე ნაკლები ბავშვი აცრეს, რის გამოც ვირუსი მოსახლეობაში სწრაფად გავრცელდა. საბოლოოდ, ბევრი ადამიანი დაავადდა, ზოგიერთი ბავშვი კი დაავადებას ემსხვერპლა.
პაკისტანში პოლიომელიტის სრულად აღმოფხვრას ხელს უშლის შეთქმულების თეორია, რომლის თანახმად, ვაქცინები თითქოს უშვილობას იწვევს და სხვა ქვეყნებს სურთ მუსლიმებში შობადობის შემცირება. ამ ხმებს ავრცელებენ მათ შორის ღვთისმსახურები, რის გამოც ადგილობრივი მოსახლეობა უარს ამბობს აცრაზე, ექიმებს კი, რომლებიც ადამიანებს ცრიან, დევნიან.
ყალბი მოსაზრებები ნებისმიერ ქვეყანაში ვრცელდება, მათ შორის აყვავებულ ქვეყნებშიც. ზოგიერთებს სჯერათ ფარმაცეფტული კომპანიების შეთქმულების, რომლებიც ვაქცინებს თითქოს საკუთარი ბიზნესინტერესების გამო ლობირებენ. სხვებს მიაჩნიათ, რომ ვაქცინებზე ნაკლებ საშიშია დაავადების მოხდა. რა თქმა უნდა, ეს ყველაფერი ტყუილია, მაგრამ ვაქცინაციის მოწინააღმდეგეები მსგავს მოსაზრებებს აქტიურად ავრცელებენ. ისინი აშინებენ მშობლებს, აშფოთებენ მათ მაგალითებით პირადი ცხოვრებიდან (ზოგჯერ გამოგონილი ისტორიებითაც) და აეჭვებენ მათ ვაქცინაციის სიკეთეში.
ვაქცინაციის ახალი ტექნოლოგიები და კორონავირუსი
ადრე აცრისთვის უფრო ხშირად იყენებდნენ ინფექციის მოკლულ (ინაქტივირებული ვაქცინები) ან შესუსტებულ გამაღიზიანებელს (ცოცხალი ვაქცინები), როგორც ეს ყვავილის და პოლიომელიტის საწინააღმდეგო პრეპარატებშია. მოგვიანებით მეცნიერებმა ისწავლეს ვაქცინების ანატოქსინების საფუძველზე გაკეთება, რომლებიც საკუთარ თავში შეიცავენ ბქტერიების განსაკუთრებულად დამუშავებულ ტოქსინებს (ისინი ორგანიზმს არ აავადებენ, მაგრამ შეუძლიათ იმუნური პასუხის გამოწვევა). მათ განეკუთვნება ვაქცინები ტეტანუსის, დიფტერიის წინააღმდეგ. შემდეგი ვარიანტია - მეთოდები, რომლებიც იმუნურ სისტემას აცნობენ არა მთლიან მიკროორგანიზმს ან მის ტოქსინს, არამედ მის მხოლოდ რაღაც ნაწილს. ასეთი ვაქცინების შესაქმნელად მეცნიერები იყენებენ კონკრეტული გამაღიზიანებლის ცილას, რომელზეც ორგანიზმს რეაგირება შეუძლია.
უახლესი გამოგონებებია- DNA- ან RNA-ვაქცინები. მათ შემთხვევაში ადამიანის ორგანიზმში პათოგენის ან მისი ცილების შეყვანაც კი არ არის საჭირო. საკმარისია გენეტიკური კოდის ნაწილის შეყვანა ორგანიზმში, რომელიც უჯრედებს ვირუსის ცილების შექმნისკენ უბიძგებს. ისინი იმოქმედებენ იმუნურ სისტემაზე, რომელიც შემდეგ ამოიცნობს ხოლმე პათოგენს. მათ გარდა, დღეს არსებობს ასევე ვექტორული ვაქცინები. ისინი RNA-ვაქცინებს ჰგავს, მაგრამ შეიცავენ მატარებელ-ვირუსს (ჩვეულებრივ, ადენოვირუსს). ის ვირუსის გენეტიკური ინფორმაციის მატარებლის ფუნქციას ასრულებს, აღწევს ადამიანის უჯრედებში და ეხმარება მათ პათოგენის აუცილებელი ცილის წარმოქმნაში. სწორედ ასეთ ვაქცინებს იყენებენ დღეს ყველაზე ხშირად COVID-19-ის წინააღმდეგ ვაქცინაციისათვის.
ახალი ვაქცინის შექმნის პროცესს საშუალოდ 10–15 წელი სჭირდება. კომპანიებს გრძელი გზის გავლა უწევთ, ვიდრე ვაქცინის ეფექტიანობა და უსაფრთხოება დადასტურდება: პერიოდი კლინიკურ ცდებამდე, კლინიკური ცდების რამდენიმე ფაზა, რეგისტრაციის გავლა. გარდა ამისა, საჭიროა საწარმოო პროცესის და პოსტკლინიკური კვლევების ორგანიზება. მაგრამ განსაკუთრებული მდგომარეობის გამო, მსოფლიოს სამეცნიერო საზოგადოებამ შეძლო COVID-19-ის საწინააღმდეგო ვაქცინის ერთ წელიწადში გამოშვება. სტანდარტები შენარჩუნდა, მაგრამ დამოკლდა დრო, შეეცადნენ მაქსიმალურად სწრაფად დაეწყოთ წარმოება, ლაბორატორიები შედეგებს ცვლიდნენ - ამ ყველაფერმა ვაქცინაციის პროცესი დააჩქარა.
COVID-19-ის მაგალითი ადასტურებს, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია ჯანდაცვის სისტემისთვის ვაქცინები, რატომ არის აუცილებელი მათი შექმნისათვის ახალი მეთოდების შემუშავება და საზოგადოების მომზადება მათი გამოყენებისათვის. ბევრი ვირუსული დაავადების მკურნალობის მეთოდები ჯერჯერობით უცნობია. ასეთ პირობებში ერთადერთი იმედი ვაქცინებსა და დაავადებების პროფილაქტიკაზეა.
