ერთ შაბათ-კვირას დედას დაჰყავს კათოლიკურ ეკლესიაში (დედა ქართველ კათოლიკეთა ოჯახიდანაა), სადაც კონსერვატორიის სტუდენტები ლუთერანი ბახის მუსიკას უკრავენ ორღანზე. მეორე შაბათ-კვირას ბებიას მიჰყავს მართლმადიდებლურ ტაძარში, სადაც გუნდი გალობს. უმეტეს დროს კი ბიჭი სახლთან ახლოს, „გოფილექტის“ საზაფხულო ბაღში ატარებს. ხშირად ესწრება სიმფონიური ორკესტრის რეპეტიციებს, რომლებსაც ოდისეი დიმიტრიადი ატარებს. კონცერტებზე ბილეთის შეძენა არ სჭირდება – ბაღში ისედაც მშვენივრად ისმის ყველაფერი. ძველი ფილარმონიის საზაფხულო თეატრში, ესტრადის მომღერლების გარდა, ისეთი შემსრულებლებიც გამოდიან, როგორებიც ისააკ სტერნი, ვან კლაიბერნი, კარლო ცეკი და ლეონიდ კოგანი არიან.
მართალია, ოჯახში მუსიკოსი არავინაა, მაგრამ ბიჭი ინტენსიურად დაჰყავთ ფორტეპიანოზე, ირინა ორეხოვსკაიასთან. ამასობაში, თბილისში გამოჩნდება ფილმი „მზიური ველის სერენადა“, გლენ მილერის მუსიკით. მასაც უსასრულოდ შეუყვარდება ჯაზი და განუწყვეტელ იმპროვიზაციებშია. მოგვიანებით იტყვის კიდეც: ჯაზის უსაზღვრო სიყვარული რომ არა, მუსიკოსი არ გავხდებოდი და ჩემი ბედი სხვაგვარად წარიმართებოდაო. მუსიკალური შვიდწლედი კი დაამთავრა, მაგრამ მუსიკალურ ტექნიკუმში მისაღებ გამოცდაზე ჩაიჭრა („ხორუმის“ რიტმი ვერ დაუკრა მაგიდაზე) და გაბრაზებული „ჩამოშორდა“ მუსიკას. ომიდან დაბრუნებული მამის მცდელობის მიუხედავად – შვილი მის პროფესიას გაჰყოლოდა და ექიმი გამხდარიყო, სხვაგვარად მოიქცა. მაშინდელ მოდურ გეოგრაფია-გეოლოგიის ფაკულტეტზე ჩააბარა უნივერსიტეტში, თუმცა, მალევე, ერთ-ერთ გეოლოგიურ ექსპედიციაში გადაწყვიტა, მუსიკას დაბრუნებოდა, კონსერვატორიაში ჩაებარებინა და აეხდინა ოცნება – შეექმნა საკუთარი ჯაზ-ბენდი. უნივერსიტეტის სახელმწიფო გამოცდების პარალელურად, მუსიკის თეორიასა და ჰარმონიაში ემზადებოდა შესანიშნავ პედაგოგთან, ქრისტეფორე არაქელოვთან. 1958 წელს უნივერსიტეტის მეხუთეკურსელისა და კონსერვატორიის აბიტურიენტის სახელი უკვე ცნობილი იყო მუსიკალური წრისათვის, რადგან დაწერილი ჰქონდა რომანსი ილია ჭავჭავაძის ლექსებზე, პიესები ვიოლინოსა და ფორტეპიანოსათვის და საესტრადო სიმღერა „უცნაური გოგონა“.
ინტერესი გია ყანჩელის მუსიკისადმი დღემდე არ განელებულა, რადგან მისი სიმფონიები, კამერული ნაწარმოებები, თეატრისა და კინოს მუსიკა გამოკვეთილად ინდივიდუალური, მელოდიური და ჰარმონიულია. თითოეულ მათგანზე მცირეოდენი შთაბეჭდილებაც კი უკვე სქელტანიანი წიგნის მასალაა. ცალკე თემაა ყანჩელის მიძღვნები: III სიმფონია – ჯანსუღ კახიძეს, V სიმფონია – მშობლებს, ლიტურგია „ქარით დატირებულნი“ – გივი ორჯონიკიძეს. ხოლო როცა IV სიმფონიის შესახებ ჰკითხეს, რატომ მიუძღვნა ეს ნაწარმოები მიქელანჯელოს, უპასუხა: იმიტომ, რომ კარგი ადამიანი იყო. არადა, ისე იშვითია, აღიარო, რომ კარგი ადამიანი კარგია, თუნდაც, ის მიქელანჯელო იყოს.
ვინც უყვარს, მათზე დაუზარებლად ლაპარაკობს. საკუთარ სამყაროზე საუბრისას კი ხშირად იყენებს ერთ ძუნწ ფრაზას – არ ვიცი.
– არ იფიქროთ, რომ პასუხის გაცემას ვერიდები, მართლა არ ვიცი. როგორ გითხრათ ჩემს შინაგან სამყაროზე, როცა მეცნიერებას, რომელმაც უმაღლეს დონეს მიაღწია, ადამიანის შინაგანი მდგომარეობა ჯერჯერობით ამოუხსნელი დარჩა და დარწმუნებული ვარ, ვერც ვერასდროს ამოხსნის. ხოლო იმაზე, თუ რა არის ჩემთვის სამყარო, შემიძლია გითხრათ, რომ ყველაფერია, რაც გარშემო ხდება, მაგრამ, რა შეიძლება იყოს სტიმული იმისათვის, რომ სამუშაო პროცესი დაიწყოს, აბსოლუტურად გაუგებარი ამბავია. მეტსაც გეტყვით, ვინც ამბობს, რომ მისი სამყარო ბგერები ან ფერებია, არ დაიჯეროთ, ჩემი აზრით, ამას იმიტომ ამბობენ, რომ თქვენ ნორმალური პასუხი მიიღოთ.
ეს პასუხებიც, ალბათ, უფრო პირობითია.
– ალბათ. ახმატოვა ხომ ამბობს: ვინ იცის, ან ვის შეუძლია, განსაზღვროს, რომელი ნაგვიდან იქმნება ლექსიო. იგივე ხდება მუსიკაშიც. არსებობს ხმაური და ბგერები, ვინ როგორ ალაგებს ამ ბგერებს და ქმნის მუსიკას, ჩემთვის გაუგებარია. ვიღაცისთვის შეიძლება გასაგები იყოს.
თქვენს მუსიკაში თუ ახდენთ „არ ვიცი“-ს რეალიზებას, იქ მაინც თუ იცით, რა ხდება?
– ეს შემიძლია განვსაზღვრო მხოლოდ სიჩუმის კატეგორიით დარბაზში. არა ხანგრძლივი ოვაციით, არა პრესითა და რეცენზიებით, არამედ იმ სიჩუმით, რომელიც მუსიკის შესრულების დროს ჩამოვარდება ხოლმე დარბაზში. ვიცი ის სიჩუმე, რომელიც მსმენელის ინტელიგენტობის გამომხატველია, როცა, უბრალოდ, სხედან და მისმენენ. ვიცი ის სიჩუმე, როდესაც იბადება კონტაქტი, ანუ იბმება ძაფები შემსრულებლებსა და დირიჟორის თუ დარბაზის. არ შეიძლება, დარბაზში ორი ადამიანი იჯდეს და ერთნაირად აღიქვამდეს მუსიკას. შედარებით ერთნაირად შეიძლება ფერწერის აღქმა, ვინაიდან ის მაინც ხედვასთანაა და კავშირებული, პროზისა და პოეზიის აღქმა, მაგრამ ერთნაირი აღქმა არ არსებობს მუსიკაში, მისი აბსტრაქტული ხასიათის გამო. მუსიკის მოსმენისას ერთმა შეიძლება იფიქროს თავის დუხჭირ ცხოვრებაზე, მეორემ კი წარმოიდგინოს მომავალი და იმედი გაუჩნდეს. სწორედ ამ, აბსოლუტურად სხვადასხვა აღქმაშია მუსიკის ბედნიერება.
ბევრისგან გამიგონია, რომ შინაგანი მდგომარეობის მიხედვით, ხშირად, ხსნას მუსიკაში პოულობენ. ამ ნიშნით, არის თუ არა მუსიკა ერთგვარი თავშესაფარი?
– ალბათ, არის. უბრალოდ, თითოეული ადამიანისთვის, შესაძლოა, ასეთი თავშესაფარი იყოს მუსიკალუ რიჟანრები, ძალიან განსხვავებული, ხშირად გაუგებრად კონტრასტულიც კი. მაგალითად, თუ მინდა გამოვეთიშო ყოველდღიურობას და დავივიწყო ის, რამაც უარყოფითად იმოქმედა ჩემზე, შემიძლია, მოვისმინო ბახი და ის მეხმარება, ან სტინგის რომელიმე არაჩქარი კომპოზიცია, ასევე, საეკლესიო საგალობლები, გურული სიმღერა, მაგრამ არა „ხასანბეგურა“, არამედ ისეთი, გურულები რომ ღიღინებენ. აი, უკვე გითხარით, რას ნიშნავს მუსიკის ინდივიდუალური აღქმა. სხვამ შეიძლება დაგისახელოთ ისეთი ავტორები, რომელთა ინტენსიური, ჩქარი მუსიკა აძლევთ იმას, რასაც მე – ნელი მუსიკა.
რა არის კომპოზიტორისთვის ის მნიშვნელოვანი თვისება, რომელსაც ეყრდნობა მუსიკალური ნაწარმოების შექმნისას?
– საკუთარ თავს მივაკუთვნებ იმ ადამიანებს, რომლებიც ბევრად არიან დამოკიდებული ინტუიციურ შეგრძნებასა და აღქმაზე. ვიცი ავტორები, რომლებიც ნაკლებად ენდობიან ინტუიციას და წინასწარ აქვთ განსაზღვრული მუსიკალური მასალა, ფორმა, დრამატურგია და ჩანაფიქრის პარტიტურას ერთ გვერდზე მოინიშნავენ ხოლმე. მე ვიწყებ მასალის მოძიებიდან და ვცდილობ, მოძიებული მუსიკალური მასალა იყოს მრავალფეროვანი და კონტრასტული. დავუშვათ, მოვხაზე თხუთმეტიოდე თემა, რომელთაგან საბოლოოდ რჩება ორი ან სამი. დანარჩენზე უარს ვამბობ. მთელი სამუშაო პროცესი დამოკიდებულია ინტუიციასა და ქვეცნობიერის აღქმაზე. ამ დროს პირობითობა მუშაობს და ძალიან მეხმარება ქვეცნობიერისა და ინტუიციურის თანაარსებობა.
ახლახან ბრძანეთ კონტრასტზე, რომელიც თქვენს მუსიკაში ძალზე საგრძნობია. არის თუ არა ყანჩელის მუსიკა ერთგვარი თეატრალური კატეგორია? გავიხსენოთ რომელიმე სპექტაკლი...
– შეგაწყვეტინებთ. ალბათ, არის თეატრალური კატეგორია. როცა თეატრში ან კინოში ვმუშაობ, იძულებული ვარ, გავაკეთო ის, რაც სჭირდება დამდგმელ რეჟისორს, რადგან ჩემს თავს ვთვლი ისეთივე დამხმარე ძალად, როგორებიც მხატვარი, მსახიობები და გამნათებლები არიან. მე ვარ ერთ-ერთი ვექტორი იმ შემოქმედებისა, რომელსაც ახორციელებს რეჟისორი. ახალგაზრდობაში ორი სპექტაკლი გავაკეთე ტოვსტონოგოვთან და კიდევ რამდენიმე სხვასთან. მერე უარი ვთქვი ყველაფერზე და მთელი ცხოვრება სტურუასთან ვმუშაობ. უახლოეს მომავალში ლონდონში ძალიან საინტერესო პროექტი ხორციელდება და ვმუშაობ ინგლისელ რეჟისორთან. ვერ წარმოიდგენთ, როგორი ტანჯვაა ეს ჩემთვის, რადგან იქ რობიკო არა მყავს და იმ კაცთან კიდევ საერთო ენას ვერ გამოვნახავ.
გიჭირთ ახალი ადამიანების შემოშვება თქვენს სამყაროში? გამიგონია, რომ მკაცრად განსაზღვრული ადამიანების წრე გყავთ და საკმაოდ არაკომუნიკაბელურიც ხართ. რა უნდა მოხდეს ისეთი, რომ უცბად მიიღოთ ადამიანი – ინტერესთა თანხვედრა, ინტელექტი, ნიჭი თუ რა შეიძლება ეს იყოს?
– ძნელია პასუხი, იმიტომ რომ ყველაფერი მაინც ადამიანის ბუნებაზეა დამოკიდებული. სამწუხაროდ, მაქსიმალისტი ვარ, ან ვიღებ, ან არა. ვისაც ვერ მივიღებ, ისინი ჩემთვის არ არსებობენ. საერთოდ, ძალიან იშვიათად ვიღებ ადამიანს, მაგრამ ახლა არ მინდა დავკარგო აზრი, როცა მოგახსენებდით, თეატრსა და კინოში დამხმარე ძალა ვარ-მეთქი. მართლა ასე ვფიქრობ, მაგრამ, როცა ჩემს თავთან ვრჩები და ვწერ კამერულ ნაწარმოებს, მაშინ თავად ვარ რეჟისორიც და კომპოზიტორიც, მყავს ქორეოგრაფი, მხატვარი, გამნათებლები და ვქმნი ჩემს თეატრს. ვინაიდან დაკავშირებული ვარ თეატრთან და კინოსთან, უმრავლეს ნაწარმოებში, რომელთაც ჩემთვის ვწერ, მაინც მუშაობს მონტაჟის პრინციპი და ნაწარმოები თეატრისთ ვის დამახასიათებელ თვისებებს იძენს. ამიტომ ჩემი თეატრი არ შეიძლება აბსოლუტურად განსხვავებული იყოს სტურუას თეატრისგან, გია დანელიას და ელდარ შენგელაიას თეატრისგან. ამას, რა თქმა უნდა, პირობითად ვამბობ.
შესაძლოა, ეს შემთხვევით ხდებოდეს, შესაძლოა, კანონზომიერად, მაგრამ თქვენ ყოველთვის ირჩევთ მაღალი დონის შემსრულებლებს. თითქმის არ გამიგია, ნაკლებად წარმატებულ ადამიანებთან თქვენი შემოქმედებითი ურთიერთობის შესახებ. წინასწარ განსაზღვრავთ ხოლმე იმ სიმაღლის ნიშნულს, რომლის მიხედვითაც არჩევთ პარტნიორებს?
– თუკი შეიძლება რაღაც ნიშნულზე ლაპარაკი, ალბათ, ეს გახლავთ მოვლენა, რომელიც დღემდე ამოუხსნელია ჩემთვის. გაუგებარია, როგორ მოხდა, რომ ჯერ კიდევ უნივერსიტეტში სწავლის პერიოდში, როცა კონსერვატორიაში ჩაბარება გადავწყვიტე, ჩემ გვერდით აღმოჩნდნენ: ბიძინა კვერნაძე, სულხან ნასიძე, რობერტ სტურუა, უბრწყინვალესი მეცნიერი, ფილოსოფოსი და მუსიკისმცოდნე გივი ორჯონიკიძე, ჯანსუღ კახიძე, რომელმაც საერთოდ გარდაქმნა ჩემი ცხოვრება. როცა ჯანსუღს დავუახლოვდი, ჩემი ოცნება იყო, დამემთავრებინა კონსერვატორია და მიმეღო გარკვეული ცენზი, რომელიც უფლებას მომცემდა, ოდესმე დავმდგარიყავი ბიგ-ბენდის წინ და მედირიჟორა. მაშინ ჯაზით ვიყავი გატაცებული. რომ არ ყოფილიყო ჯანსუღი, შეიძლება, არასოდეს გამჩენოდა სიმფონიურ და კამერულ მუსიკასთან შეხების სურვილი, რომელიც ჩემი ცხოვრების მთავარ მიზნად იქცა. ანდა, როგორ წარმოვიდგენდი, რომ ჯერ კიდევ კონსერვატორიის სტუდენტს მექნებოდა ბედნიერება და ჩემს ნაწარმოებს „ლარგო და ალეგრო სიმებიანი ორკესტრისა და დასარტყმელი ინსტრუმენტებისათვის“, მოსკოვში, ფილარმონიის ორკესტრთან ერთად უდირიჟორებდა კირილ კონდრაშევი. ბედისწერასთანაა დაკავშირებული ისიც, რომ როჟდესტვენსკი დაინტერესდა ჩემი მუსიკით და დაიწყო მისი შესრულება. ერთ მშვენიერ დღეს კი კონსერვატორიის დიდ დარბაზში, ჩემი სიმფონიის შესრულების შემდეგ, მოვიდა იური ბაშმეტი და მთხოვა, მისთვის რამე დამეწერა. იმ პერიოდში მოხდა ტრაგედია – გივი ორჯონიკიძე წავიდა ამ წუთისოფლიდან და ბაშმეტისთვის დავწერე ლიტურგია – „ქარით დატირებულნი“, რომელიც გივის ხსოვნას მივუძღვენი. ამის შემდეგ ბაშმეტი ჩემი უახლოესი მეგობარი გახდა.
ვერასოდეს წარმოვიდგენდი, რომ 56 წლის ასაკში, გერმანიაში ერთი წლის ჩასულს, საშუალება მომეცემოდა, დღემდე ჩემი მუსიკით მერჩინა თავი. უცხოეთში 11 წლის ცხოვრების მანძილზე დავწერე დიდი ფორმის 25 ნაწარმოები, მაშინ, როცა მანამდე მხოლოდ 9 მქონდა, მათ შორის – ერთი ოპერა. ასეთი რაოდენობა იმ ადამიანისთვის, რომელიც ძალიან ნელა მუშაობს, თითქმის წარმოუდგენელია. რასაც გიყვებით, ყველაფერს ბედ-იღბალთან ვაკავშირებ, რადგან ახსნას ვერ ვპოულობ, როგორ შემოვიდა ჩემს ცხოვრებაში ალფრედ შნიტკე და გიდონ კრემერი, რომელმაც მთხოვა, მისთვის რამე დამეწერა. ასე გაჩნდა „ლამენტი“ – 45-წუთიანი ნაწარმოები ვიოლინოს, სოპრანოსა და დიდი ორკესტრისათვის. წარ მოიდგინეთ, კაცმა, რომელსაც მსოფლიოს ყველა ქალაქში კონცერტები ორი-სამი წლით ადრე აქვს დაგეგ მილი, ჩემი ნაწარმოები წელიწად ნახევარში 37-ჯერ დაუკრა. მაშინ მას სჭირდებოდა მტკიცება, თუ რატომ აკეთებდა ამას, რადგან მე არ მქონდა მსოფლიოში ისეთი სახელი, როგორიც დღეს მაქვს.
1993 წელს შევხვდი როსტროპოვიჩს, რომელმაც თვითონ მოისურვა ჩემი გაცნობა და ჩვენი ურთიერთობა დღემდე გრძელდება. რაც შეეხება დირიჟორებს, ჯანსუღ კახიძე ჩემთვის ტაძარზე მეტია, იმიტომ რომ, მის გარეშე არც ერთი ჩემი პრემიერა არ გამართულა. როცა ვმუშაობდი და ვწერდი, ჯანსუღისთვის ვწერდი, ის მედგა თვალწინ, მისი სადირიჟორო მანერა, მისი აუხსნელი ნიჭი, ალღო. საერთოდ, მთელი ჩემი სიმფონიების თანაავტორად ჯანსუღი მიმაჩნია, ამიტომ ჩემს გვართან ერთად მისი გვარიც რომ ეწეროს, აბსოლუტურად ნორმალურია. კანონზომიერი აღმოჩნდა ჩემთვის 1991 წელს ბერლინში გამგზავრებაც, რადგან თბილისიდან ისეთ დროს წავედი, როცა ჩემი ნერვული სისტემის არანორმალურმა მდგომარეობამ უკიდურეს ზღვარს მიაღწია. იმ დროს მეტისმეტად უარყოფითი დამოკიდებულება მქონდა მაშინდელი რეჟიმისა და პროცესების მიმართ.
რამდენადაც ვიცი, დეპრესიული ადამიანი ხართ, თუ უფრო მელანქოლიური?
– არც დეპრესიული ვარ და არც მელანქოლიური. უბრალოდ, ვერ ვეგუები იმას, რაც არ მესმის. შეიძლება ვერ გამოვხატო სიტყვით ან ჩარევით პოლიტიკურ პროცესებში, მაგრამ მერწმუნეთ, ყველაფერი გამოიხატება ჩემს მუსიკაში. თუ თქვენ ხელახლა მოისმენთ მანამდე დაწერილ ჩემს ნაწარმოებებს, ნახავთ, რას ვგრძნობდი იმ წლებში, ვინაიდან მუსიკა მაინც ადამიანის სულის გამომხატველია.
საქართველოში რომ დარჩენილიყავით, ვერ მიაღწევდით იმ აღიარებას, რომელმაც საშუალება მოგცათ, დამკვიდრებულიყავით მსოფლიო მუსიკალური სამყაროს ინდუსტრიაში?
– ალბათ, ვერა. თუმცა, ესეც ბედია. იყო დრო, როცა უცხოეთში არც ერთ წინადადებაზე უარს არ ვამბობდი, რადგან ბინის ქირა უნდა გადამეხადა. დღესაც უამრავი შემოთავაზება მაქვს, მაგრამ უკვე უარს ვამბობ. მე ხომ ვიცი, რა შემიძლია და რას მოვასწრებ. აი, ასე წამივიდა ცხოვრება, თუმცა, ძალიან კარგად მესმის, რომ მუსიკაზეც ბევრია დამოკიდებული. ხანდახან ვნატრობ, ნეტავი შემეძლოს, მატერიალური დახმარების მიზნით, რომელიმე ჩემს კოლეგას გადავულოცო შეკვეთები, დროებით მოვაწერო ჩემი გვარი და ხელწერილი დავდო, რომ სამი ან ხუთი წლის შემდეგ გამოვააშკარავებ მათ ვინაობას და ავხსნი, რატომ გავაკეთე ეს. ამით დიდად დავეხმარებოდი მეგობრებს, მაგრამ არ შემიძლია, რადგან გარკვეულ ავანტიურაზე მომიწევს წასვლა. ბუნებით კი ნამდვილად არა ვარ ავანტიურისტი.
ჯანსუღ კახიძე ამბობდა ხოლმე: სამი-ოთხი დღითაც რომ მივდივარ საზღვარგარეთ, ერთი სული მაქვს, როდის დავბრუნდები საქართველოში, რადგან მის გარეშე არ შემიძლიაო.
– თქვენ გგონიათ, მე შემიძლია საქართველოს გარეშე ან საკუთარი თავი ბელგიის მცხოვრებად მიმაჩნია? ყოველთვის ვცხოვრობ თბილისში, რადგან არ შეიძლება, ჩემს ასაკში წასულმა ადამიანმა, თანაც, ასე შეყვარებულმა საკუთარ ქალაქზე, უბანსა და სახლზე, სადაც ხუთი თაობა გაიზარდა, სხვაგან მშვიდად იგრძნოს თავი. თუ გაინტერესებთ, უცხოეთში წასვლამდე სად დავწერე დიდი ფორმის ცხრა ნ წარმოები, გეტყვით, რომ შემოქმედე ბით სახლებში: დილიჟანში, რუზაში, რეპინოში, ბორჯომში, მერე ბერლინში და ახლაც, ანტვერპენში, თავს ისე ვგრძნობ, როგორც შემოქმედებით სახლში. გარდა იმისა, რომ იქ დილიდან ღამემდე ვმუშაობ, მეტს არაფერს ვაკეთებ. მაქვს ქართული ტელეარხები, ვუსმენ რადიო „თავისუფლების“ ქართულ გადაცემებს და ვფიქრობ, რომ ისევ თბილისში ვცხოვრობ.
რაც შეეხება ჯანსუღის ნათქვამს. შემსრულებლის ამბავი სხვაა და შემოქმედის – სხვა. წარმოიდგინეთ, რა უბედურება იქნებოდა, ჯანსუღი და რობიკო საზღვარგარეთ რომ დამკვიდრებულიყვნენ. მაშინ არც რუსთაველის თეატრი იარსებებდა და არც სიმფონიური ორკესტრი, რადგან ისინი დაკავშირებული არიან კოლექტივთან. მე კი დაკავშირებული ვარ საწერ მაგიდასთან, ფანქართან და ფურცელთან. მართალია, დღეს ყველა კომპიუტერთან მუშაობს, მაგრამ მე ისევ ჩემს ძველ, განუყრელ საგნებთან ვრჩები.
თქვენი ოპონენტები ამბობენ, რომ ფლობთ უზარმაზარ მუსიკალურ ინფორმაციას – სად რა იქმნება და იწერება, ან უკვე შექმნილს კარგად ამუშავებთ და ტრანსფორმირებული სახით გამოგაქვთ მსმენელის წინაშე.
– ძალიან მშურს იმ ადამიანების, რომლებიც ამას ამბობენ, რადგან არაჩვეულებრივი ფანტაზია ჰქონიათ. გეტყვით, რომ თანამედროვე კომპოზიტორების მიერ გამოცემული 50 დისკი მაქვს სახლში და არც ერთი არ მომისმენია.
გინდათ თქვათ, რომ არ იცით, რა ტენდენციებია თანამედროვე მუსიკაში?
– სამწუხაროდ, არ ვიცი. მაგის დრო არა მაქვს. ერთადერთი, თუ სადმე ჩემთან ერთად სრულდება თანამედროვე ნაწარმოები, მაშინ ვუსმენ. რა ხდება მსოფლიო მუსიკალურ სფეროში, მაგის გაგება რომ ვცადო, მაშინ თავი უნდა დავანებო ჩემს საქმეს. სხვაგვარად, არაფრის დრო არ მრჩება. მეტსაც გეტყვით: ის, რომ საქმის კურსში არა ვარ, რა ხდება მსოფლიოში, ძალიან მშველის. თბილისის კონსერვატორიაში საშუალოზე დაბალი განათლება მივიღე. ეს, ერთი მხრივ, ცუდია, მეორე მხრივ კი – ძალიან კარგი.
როგორც მსმენელს, მეჩვენება, რომ თქვენი მუსიკალური ფრაზები, რომლებიც ძალზე ნაცნობია, ხშირად გადადის და მეორდება სხვადასხვა ნაწარმოებში. თუ მეთანხმებით, ფიქრობთ, რომ ეს ფრაზები სხვადასხვა ჟანრის ნაწარმოებებს ერთ დიდ ნაწარმოებად კრავს?
– გეთანხმებით და მეტსაც გეტყვით. ერთი დიდი ფორმის ნაწარმოების დაწერა ერთ სიცოცხლეს უდრის, იმდენად მტანჯველი და რთული პროცესია. არ მჯერა ავტორების, რომლებიც ამბობენ, რომ მელოდიები მოსდით თავში, სხედან და ქაღალდზე გადააქვთ. თუ ასეთი კომპოზიტორები არსებობენ, მშურს მათი, რადგან თავად ყველაფერს ვაღწევ აუტანელი ტანჯვისა და შრომის შედეგად. მეორე ამბავია, რომ ეს შრომა და ტანჯვა არ უნდა იგრძნოს მსმენელმა, რაც დამღუპველი იქნება მუსიკისთვის. მუსიკის მოსმენისას უნდა რჩებოდეს შთაბეჭდილება, რომ ნაწარმოები დაწერილია უბრალოდ, ადვილად და ლაღად. ამიტომ მთელი პერიოდი, რომელიც ეძღვნება ერთ ნაწარმოებს, არის სიყვარულისა და სიძულვილის თანაარსებობის პერიოდი, როცა ერთ ცხოვრებას გამოივლი ხოლმე. დაამთავრებ თუ არა ნაწარმოებს, რჩება სრული სიცარიელე. ამიტომ შეუძლებელი ხდება, ერთი დაამთავრო და იქვე დაიწყო მეორე.
ბევრს ასწორებთ ხოლმე?
– ახლა ნაკლებად. ადრე უფრო ბევრს ვასწორებდი. ძირითადად, ეს ეხებოდა გაორკესტრებას, გარკვეული ტემბრების შეცვლას, ეპიზოდების გადაადგილებას. თქვენ მკითხეთ, ფრაზები თუ გადადისო. როცა ერთი ნაწარმოები მთავრდება, გადის რაღაც დრო და იძულებული ხარ, შეუდგე ფიქრს შემდეგი ნაწარმოების მასალის მოძიებაზე.
შეგიძლიათ ამიხსნათ, რას ნიშნავს მასალის მოძიება?
– ესაა ტანჯვა-წამება, დილიდან ღამემდე. ჯდომა ინსტრუმენტთან, რადგან მის გარეშე მასალას ვერ ვპოულობ. როდის-როდის ჩავავლებ. არიან კომპოზიტორები, მაგალითად, შოსტაკოვიჩი და შნიტკე, რომლებიც ინსტრუმენტის გარეშე ეძებდნენ მასალას. სტრავინსკი – პირიქით, ინსტრუმენტის დახმარებით აკეთებდა ამას.
რას ნიშნავს პაუზა და თქვენს დაწყვეტილ მელოდიებში პაუზით მაძლევთ თუ არა საშუალებას, მომდევნო მუსიკალური ფრაზა მივიღო ისეთივე განცდით, როგორითაც წინა?
– ჩემი სურვილია, მუსიკა გადავიდეს სიჩუმეში, რომელიც აღიქმება, როგორც მუსიკა და მერე ამ სიჩუმიდან დაიბადოს ისევ მუსიკა – ესაა ჩემთვის პაუზა, იგივე მუსიკა, თუ, რა თქმა უნდა, ამ პაუზის დროს ვიღაცამ გემრიელად არ ჩაახველა, რაც პირდაპირ მაგიჟებს. ერთ პროექტზე ვიმუშავე, რომელსაც „მილენიუმი“ ერქვა და ჩემს ნაწარმოებს ასრულებდა ნიუ-იორკის ორკესტრი კურტ მაზურის დირიჟორობით. მოგეხსენებათ, ამერიკაში დემოკრატია უმაღლეს დონეზეა და კონცერტზე ქცევაც დემოკრატიის ნაწილია. ნაწარმოები იწყება ეფექტით, რომელსაც გაჟღერება შეუძლია მხოლოდ სიჩუმეში. გადაჭედილ დარბაზში ჯერ ერთმა ჩაახველა, მერე მეორემ. კურტ მაზური გაჩერდა, ხელები ჩამოუშვა, დარბაზისკენ მოტრიალდა და 15 წამი იყო ჩუმად. დარბაზი მიხვდა სიჩუმის აუცილებლობას. მხოლოდ ამის შემდეგ შეტრიალდა დირიჟორი და თავიდან დაიწყო. ამ კონცერტთან დაკავშირებით მთხოვეს, დამეწერა ანოტაცია, რომელშიც დიდი პატივისცემითა და მოკრძალებით მივმართე მსმენელს: ჩემს მუსიკაში ბევრია ხმამაღალი ადგილები, სადაც შეგიძლიათ თავისუფლად ახველოთ, მაგრამ არის ჩუმი ადგილები და, ძალიან გთხოვთ, იქ ჩუმად ჩაახველეთ.
შარშან ავსტრალიაში ჩატარდა ჩემი მუსიკის ფესტივალი, რომელიც 12 დღეს გრძელდებოდა. მელბურნის ბრწყინვალე საკონცერტო დარბაზში შესრულდა ჩემი შვიდი თუ რვა ნაწარმოები და ერთიც, სპეციალურად მათთვის დაწერილი. მარკუს სტენცი – ორკესტრის მთავარი დირიჟორი, ყოველი კონცერტის წინ დარბაზს მიმართავდა: ერთი სათხოვარი მაქვს თქვენთან. ახლა დავიწყებ ხველებას. ძალიან გთხოვთ, ამყვეთ, ჯერ პარტერი, მერე იარუსები. ახველეთ, რამდენიც მოგესურვებათ, ოღონდ, მერე, ისეთი მუსიკა უნდა შევასრულო, რომლის დროსაც ხველება არ შეიძლებაო. მართლაც, 40 წამი სიცილ-ხარხარში ახველეს და ამის შემდეგ დაიწყო შესრულება. ამიტომაც, პაუზების პრობლემა ჩემთვის ყოველთვის მნიშვნელოვანია.
თქვენს ერთ ნაწარმოებს, რომელიც კურტ მაზურის თხოვნით დაწერეთ, ჰქვია „სევდა ნათელი“. მეჩვენება, რომ ეს უცნაური სიტყვა ზუსტად გამოხატავს თქვენი მუსიკის ბუნებას – სევდას და სინათლეს, სევდას და სილაღეს. სუბიექტური ვარ აღქმაში თუ მივუახლოვდი თქვენი მუსიკის კონცეფციას?
– თუკი 35 წუთი გაქვთ ჩემი მუსიკის მოსმენის თავი, შეგიძლიათ, გქონდეთ თქვენი კონცეფცია, რომელიც არაა აუცილებელი, ჩემსას ემთხვეოდეს. კიდევ გავიმეორებ: ჩემთვის ყველაზე ძვირფასია სიჩუმე, რომელიც დგება დარბაზში ნაწარმოების დამთავრების შემდეგ. ეს ყოფილა 5-10-12 წამი, ხშირად მეტიც, მაგრამ „სევდა ნათელის“ შესრულებისას, რომელსაც კურტ მაზური დირიჟორობდა, ნაწარმოების დამთავრებიდან ოვაციამდე, სიჩუმე გაგრძელდა 48 წამს. მართალია, ვნერვიულობდი, მაგრამ ამაზე ძვირფასი ჩემთვის არაფერია. რაც შეეხება სევდას, მართალი ხართ.
იმას, რაც უცხოეთში გააკეთეთ და ქართველ მსმენელს ჯერჯერობით არ მოუსმენია, ჩვენთან ვინ შეასრულებს, ჯანსუღ კახიძის შემდეგ?
– ჯანსუღმა დატოვა უზარმაზარი ვაკუუმი, რომელსაც ვერავინ შეავსებს. ჩემს ნაწარმოებს კი როჟდესტვენსკი და მისი ვაჟი დაუკრავენ შემოდგომის ფესტივალზე, რომელსაც ვახტანგ კახიძე აწყობს. რაც შეეხება ქართველ შემსრულებლებს, ეს ჩემზე არაა დამოკიდებული. თუ რომელიმე დირიჟორს გაუჩნდება სურვილი...
ჰო, მაგრამ, უმეტესობას თქვენ მიმართ შიშისა და პასუხისმ გებლობის გრძნობა აქვს, რადგან თითოეულ მუსიკალურ ფრაზას პედანტურად უფრთხილდებით ხოლმე.
– თბილისს არ ვგულისხმობ, მაგრამ მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში უკრავენ ჩემს მუსიკას და ჩანაწერებსაც მიგზავნიან. თქვენ ვერ წარმოიდგენთ, რა ხშირად ვარ უკმაყოფილო მათი შესრულებით, მაგრამ რა შემიძლია გავაკეთო? არაფერი! არსებობს გამომცემლობა, საიდანაც გამოაქვთ ნოტები და ასრულებენ მუსიკას. ძალიან იშვიათია კარგი შესრულება, უფრო ხშირია საშუალო.
ალბათ, ისევე, როგორც ნაწარმოები. თქვენ ყველა ერთი დონისა და სიღრმის მქონე ნაწარმოებად მიგაჩნიათ?
– რა თქმა უნდა, არა. ამას წინათ, ჩემი მუსიკის მიხედვით აგებული კონცერტი რომ დამთავრდა, ვილაპარაკე ნიკა მემანიშვილის ამ ნამუშევარზე. ვთქვი, რომ თუ რამე არ მომეწონა, იმიტომ კი არა, რომ ნიკამ ვერ გააკეთა. იმიტომ რომ მუსიკალური მასალა იყო სუსტი. მაგალითად, მუსიკა ფილმიდან „ზღვის შვილები“, ჩემი სტუ დენტობისდროინდელი ნამუშევარი, ან ვალსი ოპერიდან „და არს მუსიკა“. ვთხოვე, რომ ეს ვალსი პანღურით ამოაგდონ იქიდან.
ეს სუსტიც ხომ თქვენი ბიოგრაფიის ნაწილია, რატომ ცდილობთ გა დაგდებას?
– არ ვცდილობ გადაგდებას. როდესაც ვაიმარში რობიკომ გაიმეორა „არს მუსიკა“, ეს ვალსი პარტიტურიდან არ ამომიღია, რადგან იქ უკრავს მთელი ორკესტრი და ორგანულ მთლიანობაში კიდევ შეიძლება მისი აღქმა, მაგრამ ცალკე ნომრად, როგორი პიანიზმიც არ უნდა ჰქონდეს შემსრულებელს, მაინც სუსტია მასალის მხრივ.
გაწუხებთ ის ფაქტი, რომ საქართველოში თეატრისა და კინოს მუსიკით უფრო პოპულარული ხართ (სტურუას, დანელიას, შენგელაიას, გაბრიაძის შემოქმედება), ვიდრე თქვენი სიმფონიებითა და კამერული ნაწარმოებებით?
– ეს ნორმალურია. არც შეიძლება, ჩემი სიმფონიური მუსიკით ვიყო პოპულარული. წარმოიდგინეთ, რაოდენობა ხალხისა, რომელიც თუნდაც ჯანსუღის შესრულებებს ესწრებოდა და ის რაოდენობაც, რომელიც დადის სპექტაკლებზე და კინოში. „არაჩვე ულებრივი გამოფენა“ და „კავკას ური ცარცის წრე“ ხალხს, მგონი, ოცჯერ აქვს ნანახი.
წეღან თქვით, თეატრში მუსიკა მეორე პლანზეა და მხოლოდ რეჟისორის დამხმარე ძალა ვარო. მართლა ასე ფიქრობთ? სპექტაკლი, თეატრის სპეციფიკისა და გარკვეული დროის შემდეგ აღარ არსებობს, მუსიკა კი რჩება.
– არის მომენტი, როცა მუსიკა წყვეტს ამა თუ იმ სცენას, მაგრამ ეს ჩემი ნიჭის კი არა, რობიკო სტურუას დამსახურებაა, რადგან ის ჯერ მუსიკოსია და შემდეგ – რეჟისორი. მუსიკა ხდება ბიძგის მიმცემი იმისთვის, რომ გადააკეთოს სპექტაკლი. „რიჩარდის“ ისტორიას მოგიყვებით. ერთხელ გადავწყვიტეთ, რომ ერთმანეთისგან დავისვენოთ. რობიკომ მონახა იაპონური ხალხური მუსიკა და მთელი სპექტაკლი იმაზე ააგო. იმ პერიოდში მუსიკას ვწერდი გიორგი შენგელაიასთვის, რომელიც „ხანუმას“ გადაღებას აპირებდა. გიორგიმ მიშა ჭიაურელის სანოტო მასალა მომიტანა, გადავათვალიერე და რეგტაიმი გავაკეთე. მოვიდა რობიკო და მომასმენინეო, – მითხრა. მოვასმენინე. შეგიძლია მომცეო? ვუთხარი, – გიორგის დაელაპარაკე-მეთქი. გიორგიმ მისცა მუსიკის გამოყენების უფლება და რობიკომ ამ რეგტაიმის გამო მთელი სპექტაკლი გადააკეთა. ეს ხომ ჩემი დამსახურება არ არის. ყოველთვის ვამბობ, რომ რობიკოს გვერდით ყოფნამ მომცა ბევრად მეტი, ვიდრე შეეძლო მოეცა სხვას, თუ გნებავთ, თვითგანათლების ფაქტორს.
კონფლიქტი არასოდეს გქონიათ?
– რობიკოსთან არ შეიძლება კონფლიქტი გქონდეს.
არა მხოლოდ მასთან. თქვენ სხვა რეჟისორებთანაც მუშაობდით.
– ძალიან ბევრია დამოკიდებული სიყვარულსა და ნდობაზე. ის ადამიანები, რომლებსაც ვიღებ, ჩემი არსების ნაწილი ხდებიან. ერთადერთი კონფლიქტი მქონდა გია დანელიასთან. როცა „არ იდარდოზე“ დავიწყეთ მუშაობა, ცოტა ხნის შემდეგ ვუთხარი – თქვენთან ვერ ვიმუშა ვებ-მეთქი. ზრდილობიანად დავემშვიდობე და წამოვედი. ერთ საღამოს დარეკა და მკითხა – ჩაის თუ დამალევინებო? უარს ხომ არ ვეტყოდი. შვიდ სურათზე ვიმუშავე გიასთან და ხშირად იყო კონფლიქტური სიტუაციები, ვინაიდან მუსიკალური ადამიანია და იცოდა, რა მუსიკა უნდოდა. ყოველთვის ცდილობდა, მიეღწია იმისთვის, რაც მის ტვინში ხდებოდა. თუმცა, ჩვენი კონფლიქტი არასოდეს გადაზრდილა სერიოზულ დაპირისპირებაში, დღესაც მეგობრები ვართ. ერთხელ დავწერე კიდეც: მართალია, ციხეში არასოდეს ვყოფილვარ, მაგრამ დანელიასთან მუშაობა მკაცრი რეჟიმის შრომა-გასწორების კოლონიაში ყოფნას მაგონებს, სტურუასთან მუშაობა კი – სანატორიუმში ცხოვრებას-მეთქი.
დღეს, როცა მსოფლიო გლობალიზაციამ წარმოშვა პატარა ერების თვითმყოფადობის დაკარგვის შიში, რამდენად შეიძლება ქართული მუსიკა აითქვიფოს სხვაში, ან გახდეს მხოლოდ გავლენების სფერო?
– თუ წარსულს გადავხედავთ და მხედველობაში მივიღებთ ჩვენი უკიდურესი გაჭირვებისას შენარჩუნებულ ენას და ქართულ ხალხურ სიმღერას, არა მგონია, საფრთხე გვემუქრებოდეს. ეს ორი ფაქტორი – ენა და ხალხური სიმღერა არის განმსაზღვრელი იმ ინდივიდუალობის შენარჩუნებისა, რომელზეც დღეს ასე ვნერვიულობთ. რაც შეეხება გავლენებს, ის იარსებებს ყოველთვის და მასთან ერთად იარსებებს ამ გავლენებში მოქცეული ხელოვნების ცუდი და კარგი მაგალითები. ხელოვნებას ქმნიან მხოლოდ ინდი-ვი-დუ-უ-მე-ბი.
უშუალოდ თქვენზე ვინ მოახდინა ისეთი გავლენა, რომელიც განვითარებაში დაგეხმარათ?
– ერთი მხრივ, ეს იყო ჩემთვის მისაღები მუსიკის გავლენა იმ დროს, როცა „დათბობის“ პერიოდი დაიწყო, ინფორმაცია შემოვიდა და რკინის ფარდა გარდაიქმნა გასაცრელ ბადედ. იქიდან მოყოლებული, გარდა შოსტაკოვიჩისა, რომელიც ჩემთვის რჩება გენიალურ მოვლენად მუსიკაში, არსებობს შონბერგის მუსიკა, სტრავინსკი. ასევე, მაგ დროს მივხვდი, რომ, ლენინისა და სტალინის გარდა, არსებობს ღმერთი. გამოგიტყდებით, რომ ერთ-ერთი მათგანი ვიყავი, ვინც 1956 წელს სტალინის ძეგლთან მიდიოდა. მაშინ, 21 წლის ასაკში, აზრზე არ ვიყავი, რას წარმოადგენდა სისტემა, რას წარმოადგენდა იდეოლოგიისა და პროპაგანდის მიერ შექმნილი ღმერთი-ბელადი. რომ არსებობს მუსიკა, არსებობს დანარჩენი სამყარო. თქვენ მკითხეთ, რა ახდენდა გავლენას. გეტყვით, რომ მუსიკა იმდენად არა, რამდენადაც ურთიერთობა ადამიანებთან, რომლებზეც უკვე გელაპარაკეთ. ჩვენ ერთმანეთი გავზარდეთ. არც ერთი ნაწარმოები არ გამომიტანია სამსჯავროზე ისე, საქმის კურსში რომ არ ყოფილიყვნენ ჯანსუღ კახიძე, სულხან ნასიძე, ბიძინა კვერნაძე, გურამ მელივა. ყველაფერს ვასმენინებდი როიალთან და ვიღებდი არაჩვეულებრივ რჩევებს იმის შესახებ, თუ რა არის საჭირო იმისთვის, რომ თემა, ფორმისა და მელოდიკის მხრივ იყოს დასრულებული. უცხოეთში სულ მეკითხებიან – ვის გავლენას განიცდითო, და იქით ვეკითხები – იქნებ დამისახელოთ კომპოზიტორი, ვის გავლენასაც განვიცდი და მადლობელი დაგრჩებით-მეთქი. ვერ მისახელებენ. არსებობს აზრი, რომ სიმფონიურ მუსიკაში შევქმენი სამყარო, რომელიც მანამდე არსებულს არ ჰგავს. არ ვიცი, რამდენად მართალია ეს აზრი, მაგრამ ნებისმიერი გავლენა ყოველთვის ჩანს მუსიკაში.
რამდენად დადებითი გავლენა მოახდინა ან დაგთრგუნათ ქართულმა ფოლკლორმა?
– საერთოდ, ხალხური მუსიკის ხელის ხლება არც მიკადრებია და არც ვიკადრებ, იმიტომ რომ ეს მუსიკა შექმნილია გენიალური ანონიმების მიერ. ესაა საავტორო მუსიკა. მუსიკა, რომელსაც ოდესღაც ჰყავდა ავტორები. თუ ვინმეს ჰგონია, რომ სამხმიანი სიმღერები ხალხმრავალ მოედნებზე შეიქმნა, ძალიან ცდება. უბრალოდ, ეს მუსიკა წლების მანძილზე შალაშინდებოდა და ამიტომაც ეწოდა ხალხური. ყოველთვის ვცდილობ, მის სულს მივუახლოვდე, ამიტომ ის კომპოზიტორები, რომლებიც თავიანთ სიმფონიურ-კამერულ ნაწარმოებებში ხალხურ მუსიკას იყენებენ, ჩემში ღიმილის მეტს არაფერს იწვევენ. ინსტრუმენტულ მუსიკაში შეუძლებელია იმის გადმოცემა, რაც შეუძლია ადამიანის ხმას. ინსტრუმენტები ტემპერირებულ წყობას ეკუთვნიან, ხალხური მუსიკა კი არატემპერირებულ წყობასთანაა დაკავშირებული. ხანდახან ორკესტრში გაიჟღერებს ხოლმე „კრიმანჭული“, ფლეიტები და ჰობოები უკრავენ. სასაცილოა, რა თქმა უნდა.
საქართველოს ჰიმნის შესახებ რას ფიქრობთ?
– ერთადერთი მელოდია, რომელიც საუკეთესოდ მიმაჩნია, ესაა „სამშობლო“, მენშევიკებისდროინდელი. თუმცა, მეორე ნაწილი ბევრად დაბალი ხარისხისაა. თავის დროზე ჯანსუღს ვეუბნებოდი: იქნებ ერთად მოგვეფიქრებინა, მეორე ნაწილის მაგივრად სხვა გაგრძელება, მაგრამ არ ისურვა ამის გაკეთება. მე კი მიმაჩნია, რომ დღეს ამაზე უკეთესი ვერაფერი შეიქმნება. ბრწყინვალედ მოფიქრებული მელოდიაა, რომელიც სამი ბგერისგან შედგება და ეს სამი ბგერა მეორდება. სამღერადაც ადვილია, აღსაქმელადაც და, რაც მთავარია, მისაღებია ჩვენს პლანეტაზე მცხოვრები ყველა ადამიანისთვის. რაც შეეხება დღევანდელ ჰიმნს, გულახდილად გეტყვით, არა ვარ აღტაცებული. მაგრამ უფრო მეტად არ მომწონს ჩვენი დროშა და ამდენი სჯა-ბაასი ჯვრების რაოდენობაზე. არ მსმენია, ვინმეს ან გარიში გაეწიოს ისეთი ცნებებისთვის, როგორიცაა სილამაზე და სისადავე.
თქვენს ერთადერთ ოპერაში მთავარი გმირი მუსიკაა. საერთოდ, არის თუ არა მუსიკა მთავარი გმირი თქვენს დანარჩენ მუსიკალურ ნაწარმოებებში?
– აბა, რა უნდა იყოს მთავარი გმირი?
ვთქვათ სიუჟეტი, ამბავი, პროზაული ან პოეტური ტექსტი.
– ძალიან მაღალ პოეზიაში უკვე არსებობს მუსიკა. გალაკტიონს თავისი მუსიკა აქვს, ბარათაშვილს და პუშკინს – თავისი, ბროდსკის – თავისი. ბევრი იწერება მათ ლექსებზე. მე არ შემიძლია ამის გაკეთება, იმიტომ, რომ მათ მუსიკაზე უკეთესს ვერ შევქმნი. ვიღებ ერთ სტროფს ან ერთ ფრაზას, რომ პარალელურად შევქმნა მუსიკა იმ მუსიკისა, რომელიც ლექსში არსებობს. ერთი ნაწარმოები მაქვს, „არ იდარდო“, სადაც თითო სტროფია აღებული გალაკტიონის, პასტერნაკის, რილკეს, შექსპირისა და ბაირონის პოეზიიდან.
და როგორ აკავშირებთ მათ ერთმანეთთან?
– ეს უკვე ჩემი საქმეა. თუ ისმინება, ესე იგი, ვაკავშირებ, თუ არ ისმინება, მაშინ მიზნისთვის ვერ მიმიღწევია. ყოველი სტროფის შემდეგ მოდის საორკესტრო ეპიზოდი, რომელიც თავისი ხასიათით ამზადებს მომდევნო სტროფს და რადგანაც ძალიან ტრაგიკული ნაწარმოებია, ბოლო ფრაზა არის “Don't Grief” – არ იდარდოთ! „სევდა ნათელშიც“ მხოლოდ სტროფები მაქვს გამოყენებული. მიზეზი, რატომ ვცდილობ, თავი ავარიდო ერთი დამთავრებული პოეტური ნაწარმოების გამოყენებას, მგონი, აგიხსენით.
პირობითად, ჩავთვალოთ, რომ თქვენი მუსიკა მოიცავს მსოფლიო კულტურებს?
– შეიძლება მოიცავს, შეიძლება არა. მაგალითად, „ლამენტში“ – ვიოლინოს, სოპრანოსა და სიმფონიური ორკესტრისათვის – შევეცადე, ერთმანეთთან დამეახლოებინა აღმოსავლური ორიენტალიზმი და დასავლურ-ევროპული მაჟორულ-მინორული სისტემა. იცით, რატომ დამებადა ასეთი აზრი? გამოსავალს ვერ ვხედავ იმ ფანატიზმში, რომელიც არსებობს სხვადასხვა რელიგიის წარმომადგენელთა შორის. სანამ ისინი არ დაუახლოვდებიან ერთმანეთს, მსოფლიო ყოველთვის იქნება სისხლისღვრის მოწმე. თან მეეჭვება, როგორ უნდა დაახლოვდნენ ქრისტიანები და ისლამისტები მაშინ, როცა მართლმადიდებლები და კათოლიკები ემიჯნებიან ერთმანეთს. შევეცადე, „ლამენტის“ ზოგიერთ ეპიზოდში მომეხდინა ეს შერწყმა. რამდენად მივაღწიე ამას, მსმენელი განსჯის.
ლამენტი რას ნიშნავს?
– ლათინური სიტყვაა, რომელსაც ხშირად ხმარობენ იტალიაში. ესაა გარკვეული სულიერი მდგომარეობის გამოხატულება, რომელიც დაკავშირებულია სევდასთან.
არსებობს თუ არა მუსიკალური ნაწარმოების კანონი, რომლის დარღვევა არ შეიძლება, თუ მუსიკას საერთოდ არა აქვს კანონი?
– არ არსებობს ისეთი კანონი, რომლის დარღვევაც არ შეიძლება. მიმაჩნია, რომ რაც უფრო მაღალ და კარგ განათლებას იღებს ახალგაზრდა, მით უფრო შებოჭილია ხოლმე მომავალში. ავიღოთ ფორმა – სონატური ალეგრო, რომელიც გაჩნდა ვენის კლასიკოსთა შემოქმედებაში. თუ ამ საგანს გიკითხავს ბრწყინვალე პედაგოგი და შენ მას ეუფლები, შეიძლება მთელი ცხოვრება დარჩე შებოჭილი და ფორმის ტყვედ იქცე, მაგრამ თუ შედარებით „უვიცი“ ხარ, მაშინ გყოფნის გამბედაობა, არსებულ კალაპოტში ჩაასხა ახალი სითხე, ან მოიგონო კალაპოტი, რომელიც არ შეესაბამება წესად შემოღებულ ყალიბს. ჩემი აზრით, მუსიკაში ახალი იქმნება მაშინ, როცა, ერთი მხრივ, ემყარები ტრადიციებს და, მეორე მხრივ, უარყოფ მათ.
ანუ ინტელექტი მუსიკაში დამთრგუნველია?
– ისევ საქმე გვაქვს პლუს-მინუსთან. ის, რაც ჩვენ 90-იან წლებში ვიწვნიეთ ეროვნული მოძრაობისგან, შედეგია იმისა, რაც დღეს ხდება, მაგრამ ამასაც აქვს დადებითი მხარე. ეტყობა, ეს პროცესი უნდა გაიაროს ხალხმა და კიდევ ბევრი გვაქვს გასავლელი. ჩვენ შეცდომებზე ვსწავლობთ, მაგრამ წინ კიდევ გველოდება შეცდომები, რომელთა გამოსწორებასაც ისევ დრო დასჭირდება. ასე ხდება შემოქმედებაშიც.
თქვენი სულიერი წყობისთვის რომელი პერიოდია ყველაზე მისაღები?
– ვიღაცისთვის მისაღებია აღორძინების პერიოდი, ვიღაცისთვის – წარმართული. ჩემი უსაყვარლესი პერიოდია XIX-XX საუკუნის გასაყარი, როცა ჯერ კიდევ არსებობდა ფაეტონი და შემოდიოდა პირველი ავტომობილი, როცა სამყარო იდგა ახალი საუკუნის მიჯნაზე, მაგრამ საბოლოოდ არ იყო გამქრალი რომანტიზმი, როცა გამოჩნდნენ იმპრესიონისტები. როცა ორი ათეული წელი წყნარი იყო იმ პერიოდთან შედარებით, სანამ დაიწყებოდა I მსოფლიო ომი, ჩამოყალიბდებოდა ფაშიზმი და ჩვენი თანამემამულე ახალი მსოფლიო წესრიგის დამყარებას მოინდომებდა. რაც შეეხება მუსიკას, შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული, არსებობდნენ ადამიანები, რომლებმაც გარკვეული მიზეზების გამო ვერ მ ახერხეს ნიშების შევსება. მგონია, რომ ჩემი შემოქმედებით ვავსებ იმას, რაც მაშინ დარჩა შეუვსებელი. დასჭირდება თუ არა მომავალში ვინმეს ჩემი მუსიკა, არავინ იცის. განსჯის უფლება აქვს მხოლოდ და მხოლოდ დროს. თუ აღმოჩნდა, რომ 100 ან 50 წლის შემდეგ ჩემს მუსიკას დაუკრავენ სხვადასხვა კონტინენტზე და მას მსმენელი გამოუჩნდება, გამოვა, რომ ჩემი ყოველდღიური, მტანჯველი შრომა ფუჭი არ ყოფილა. მანამდე კი, არავინ იცის, რა ელის მომავალში იმას, რაც დავწერე. რასაც ვერ დავწერ იმის გამო, რომ რაიმე შემემთხვევა, ესე იგი, ასეც უნდა მომხდარიყო. ფატალისტი ვარ და მჯერა, რაც ხდება ჩემს ცხოვრებაში, ღვთის ნებით, ასე უნდა ყოფილიყო. თავს უბედნიერეს ადამიანად ვთვლი და ღმერთმა ქნას, ჩემისთანა ბედნიერი იყოს ჩემი რამდენიმე კოლეგა.
თვლით, რომ სრულყოფილება თქვენთვის მისაწვდომია?
– თუ რომელიმე ადამიანს სჯერა, რომ სრულყოფილებას აღწევს, თავი უნდა დაანებოს საქმეს, რადგან ამაზე დამღუპველი არაფერია. როცა შენი გაკეთებული მოგწონს, იქ მთავრდება შემოქმედება.
გარშემომყოფთა აზრი თუ გაინტერესებთ?
– ორი რამ მაინტერესებს: მათი აზრი, ვისიც მჯერა და დარბაზში ჩამოვარდნილი სიჩუმე. იწერება ისეთი რეცენზიები, სადაც მაქებენ და ისეთიც, სადაც მიწასთან ვარ გასწორებული. როცა დასავლეთ ბერლინის ფესტივალზე პირველად შესრულდა ლიტურგია „ქარით დატირებულნი“ (ბაშმეტმა დაუკრა და გერგიევმა იდირიჟორა), ყველაზე მნიშვნელოვანმა კრიტიკოსმა, ჩემთვის შეურაცხყოფა რომ მოეყენებინა, იცით, როგორ დაამთავრა რეცენზია? „ეს მუსიკა ისევე მკვდარია, როგორც ადამიანი, რომელსაც ყანჩელმა ეს მუსიკა მიუძღვნაო“ (საუბარია გივი ორჯონიკიძეზე). რა შეიძლება დაიწეროს ამა ზე უარესი, მაგრამ თქვენ გგონიათ, გულთან ახლოს მივიტანე? დღეს სახლში მიდევს ამ ნაწარმოების მიხედვით დადგმული ოთხი სხვადასხვა ბალეტის ფირი. როცა მუსიკამ თავისი ცხოვრება უკვე გამოიარა, აბსოლუტურად ვამართლებ ჩემს დამოკიდებულებას ასეთი რეცენზიების მიმართ.
რამდენად ენდობით მუსიკისმცოდნეებსა და კრიტიკოსებს?
– თუ არ მეშლება, როდენს აქვს ნათქვამი: ზოგიერთს ჰყოფნის ჭკუა, გახდეს კრიტიკოსი და თავი დაანებოს შემოქმედებასო. ჩემთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს ჟანრებს. როცა თეატრალურ სპექტაკლზე იწერება რეცენზია, მინდა, რომ სწორად გაიგონ სპექტაკლი, რომელიც ხშირად სამუზეუმო ექსპონატად იქცევა და გარკვეული პერიოდის შემდეგ ისტორიას ბარდება. რაც შეეხება მუსიკას, რომელმაც შეიძლება განაგრძოს სიცოცხლე, მნიშვნელობა არა აქვს, რა დაიწერება მის შესახებ. წარმოიდგინეთ, XX საუკუნის 20-იანი წლები, როცა ქმნიდა შონბერგი, რაველი, პუჩინი, სიბელიუსი და წარმოიდგინეთ მათი რეცენზენტებიც. ალბათ, როგორი სიძულვილი ჰქონდათ ერთმანეთის და ნაწილობრივ, ავტორების მიმართ. როგორ შეიძლება, ადამიანებს, რომლებსაც მოსწონდათ სიბელიუსი, მიეღოთ შონბერგის მუსიკა. გავიდა 83 წელი და დღეს მსოფლიოს საკონცერტო დარბაზებში ერთად სრულდება პუჩინიც, სიბელიუსიც, რაველიც. აღარავის აინტერესებს, რა იწერებოდა მაშინ. ამიტომაც არ ვაქცევდი ყურადღებას კრიტიკოსებს, რომლებიც ჩემზე წერდნენ – პოლონური პარტიტურიდან იწერს, ანტიქართულიაო და ა.შ. ისინი ჩემთვის ერთუჯრედიანი არსებები არიან, რომელთა „მოღვაწეობა“ იმგვარივე სიბნელისთვისაა განწირული, როგორშიც არიან. სხვათა შორის, მათნაირი დღესაც ბევრია, ვითომ თავგამოდებული რომ იცავენ ყოველგვარი ქართულის საზღვრებს, ქართულ მართლმადიდებლობას და „სიწმინდეს“.
შეუძლია თუ არა მუსიკას, გავლენა მოახდინოს ადამიანთა ქმედებებზე?
– არა. ეს ვერ შეძლო ბახისა და შუა საუკუნეების მუსიკამაც კი. გჯერათ დოსტოევსკის სიტყვების, რომ „სილამაზე იხსნის კაცობრიობას“? უბრალოდ, ყველაფერი იქმნება იმისთვის, რომ შენარჩუნებული იყოს სილამაზე. მუსიკის ან ფერწერის სილამაზემ ოდესმე რამე გავლენა იქონია ისლამისა და ქრისტიანობის ურთიერთდამოკიდებულებაზე? სამწუხაროდ, ფანატიზმი უფრო მეტ გავლენას ახდენს მდაბიო საზოგადოებაზე. თქვენ გგონიათ, რომ ადამიანი, რომელიც ზის, მუშაობს და რაღაცას ქმნის, იმაზე ფიქრობს, რომ მისი მოღვაწეობის შედეგი სამყაროს შეცვლის? თუ არსებობს ასეთი ადამიანი, მან კალამი უნდა დადოს.
ესე იგი, რასაც ქმნით, მხოლოდ საკუთარი თავისთვის აკეთებთ ამას?!
– რა თქმა უნდა. იცით, რომ მთელი ცხოვრება ისე გამოვიარე, არასოდეს, არავისთვის მითხოვია, დაეკრა ჩემი მუსიკა, არც დირიჟორისთვის, არც შემსრულებლისთვის, ჩემი უახლოესი მეგობრებისთვისაც კი.
შინაგანადაც არ გაქვთ სურვილი, სხვამ იცოდეს თქვენი შეგრძნებების შესახებ?
– არავის რომ არ დაეკრა ჩემი მუსიკა, შეიძლება გამჩენოდა სურვილი, მაგრამ უკრავენ და როგორ გითხრათ, რომ მაქვს ეს სურვილი? მაპა ტიეთ, ახლა უნდა წავიდე და ვიმუშაო.
ქეთევან სადღობელაშვილის ინტერვიუების კრებულს „აქ, ამ სამყაროში“ შეგიძლიათ გაეცნოთ ამ ბმულზე.
