Ex injuria jus non oritur (“სამართალი არ არ შეიძლება იშვას უსამართლობისაგან”)

არავინ აყენებს ეჭვქვეშ იმ საკითხს, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების და, ზოგადად, საკონსტიტუციო კონტროლის, როგორც სამართლებრივი ფენომენის მნიშვნელობა სახელმწიფო ხელისუფლების კონსტიტუციურ ფარგლებში ფუნქციონირების უზრუნველსაყოფად. ამ კონტექსტის გათვალისწინებით, არაერთ შეკითხვას აჩენს ახლად ამოქმედებული საკანონმდებლო ცვლილებების ინიცირებისა და მიღების უსწრაფესი, დახურული პროცესი (პროცესის გაუმჭვირვალობას “ვენეციის კომისიაც” აკრიტიკებს საკუთარი დასკვნით).

რაც შეეხება პრეზიდენტის ვეტოს (მოტივირებულ შენიშვნებს), რომელიც საკანონმდებლო ორგანომ სრულყოფილად გაითვალისწინა, ეს უკანასკნელი სრულიად უგულვებელჰყოფს არაერთ საკითხს, რომელსაც “ვენეციის კომისია” მწვავედ აკრიტიკებს.

ზოგადად, “ვენეციის კომისიის” დასკვნა არ ატარებს სავალდებულო ხასიათს და, ცხადია, როგორც საკანონმდებლო ორგანოს, ასევე პრეზიდენტს სრული უფლება აქვს, გასცდეს მის შინაარსს, არ გაითვალისწინოს ის.  მაგრამ კომისიას, როგორც ევროსაბჭოს დამოუკიდებელ ორგანოს, რომელიც საკონსტიტუციო სამართლებრივ  საკითხებში რეკომენდაციებს უწევს ევროსაბჭოს წევრ-ქვეყნებს (და არა მხოლოდ მათ), აქვს ავტორიტეტი, რაც ხელისუფლებას განსაკუთრებულ პასუხისმგებლობას აკისრებს.

საქართველოში იურისტების ნაწილი მიიჩნევს, რომ პრეზიდენტის ვეტო “ვენეციის კომიისიის” დასკვნასთან სრულ შესაბამისობაშია. ამ ფაქტორის გათვალისწინებით, თავი ვალდებულად ჩავთვალე მიმომეხილა ეს საკითხი (იმ მოცულობითა და ხარისხით, რამდენადაც ბლოგპოსტი ამის შესაძლებლობას იძლევა) და წარმომეჩინა რეალობა, რომელიც, ჩემი აზრით, a priori სრულიად საპირისპირო რამეზე მეტყველებს.

შემდგომ პუნქტებად, პრეზიდენტის შენიშვნების (ვეტო) გათვალისწინებით, მიმოხილულია ინიცირებული საკანონმდებლო ნორმების ის ნაწილი, რომელიც “ვენეციის კომისიამ” ნეგატიურად შეაფასა.

1. საქმის გადაცემა პლენუმისადმი ცალკეული მოსამართლის მიერ ერთპიროვნულად

“ვენეციის კომისიისათვის” გაუგებარია, რატომ ენიჭება ერთადერთ მოსამართლეს უფლებამოსილება, აღძრას საკითხი საქმის პლენუმისათვის გადასაცემად. ლოგიკური იქნებოდა, ამგვარი გადაწყვეტილების მიღების უფლებამოსილება ჰქონოდა საქმის განმხილველი კოლეგიის უმრავლესობას, და არა ერთადერთ მოსამართლეს ერთპიროვნულად. ამასთან, კომისია მიიჩნევს, რომ კვალიფიციური 2/3 უმრავლესობის დაწესება პლენუმის მიერ ამგვარი გადაწყვეტილების უარსაყოფად, ძალიან მაღალი ქვორუმია, და რომ ეს ნორმა თავისუფლად შეიძლება გამოიყენოს რომელიმე ტენდენციურმა მოსამართლემ საკუთარი (არასამართლებრივი) მიზნებისათვის.

პრეზიდენტის ვეტო საერთოდ არ ეხება საკითხს, თუ რამდენად აქვს ცალკეულ მოსამართლეს უფლება მოითხოვოს საკუთარი ერთპიროვნული გადაწყვეტილების საფუძველზე საქმის პლენუმისათვის გადაცემა. მხოლოდ აზუსტებს, რომ საკითხის განხილვაზე უარის თქმის შემთხვევაში, გადაწყვეტილების მიღების კვორუმი უნდა შემცირდეს სრული შემადგენლობის უმრავლესობამდე და რომ პლენუმის უარყოფითი განჩინება დასაბუთებას არ უნდა საჭიროებდეს.

ეს ნორმა პრეზიდენტის ამ შენიშვნის გათვალისწინებით შევიდა ძალაში.

2. ნორმატიული აქტის ან მისი ნაწილის შეჩერების გართულებული პროცედურა

განხორციელებული ცვლილებით, თუ საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ ნორმატიული აქტის მოქმედებას შეუძლია გამოიწვიოს ერთ‐ერთი მხარისათვის გამოუსწორებელი შედეგები, საკითხი განსახილველად გადაეცემა საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმს, რომელსაც შეუძლია განმწესრიგებელ სხდომაზე პლენუმის არანაკლებ 6 წევრის მხარდაჭერით მიღებული გადაწყვეტილებით, საქმეზე საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე ან უფრო ნაკლები ვადით შეაჩეროს სადავო აქტის ან მისი სათანადო ნაწილის მოქმედება.

ამ ცვლილებასთან დაკავშირებით, “ვენეციის კომისია” აღნიშნავს, რომ ალოგიკურია საკითხის გადაცემა პლენუმისათვის, რადგან თუკი საბოლოო, ანუ უმთავრესი გადაწყვეტილება უნდა მიიღოს კოლეგიამ (რაც უფრო დაბალ ქვორუმს გულისხმობს),  სრულიად გაუგებარია, რატომ არის აუცილებელი საბოლოოო გადაწყვეტილების მიღებამდე საქმის პლენუმისადმი გადაცემა, რომელიც, ე.წ. “შუალედურ” გადაწყვეტილებას გაცილებით მაღალი ქვორუმით (სრული შემადგენლობის უმრავლესობა) იღებს.

პრეზიდენტის ვეტო ამ საკითხს (და “ვენეციის კომისიის” კრიტიკას) სრულიად უგულვებელყოფს - არ საუბრობს მასზე

3. გაზრდილი ქვორუმი - კვალიფიციური უმრავლესობა

პარლამენტის მიერ ინიცირებული კანონპროექტი (პრეზიდენტის შენიშვნების გათვალისწინებამდე) შეიცავდა ამგვარ ფორმულირებას: “საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმი უფლებამოსილია მიიღოს გადაწყვეტილება, თუ მის სხდომას ესწრება სულ ცოტა შვიდი წევრი. კონსტიტუციური სარჩელი დაკმაყოფილებულად, კონსტიტუციური წარდგინების თაობაზე დასკვნა მიღებულად ითვლება, თუ მას მხარს დაუჭერს პლენუმის სხდომაზე დამსწრე არანაკლებ ექვსი წევრისა”.

“ვენეციის კომისია” ამ დებულებებთან დაკავშირებით აღნიშნავს (თან არაერთგზის), რომ კვორუმის გაზრდა ამ ხარისხით საფრთხის შემცველია: მოსამართლეთა უმცირესობამ შეიძლება დაბლოკოს სასამართლოს საქმიანობა, რადგან უმცირესობის გადაწვეტილება უშუალოდ იქნება განმსაზღვრელი პლენუმისათვის საკუთარი პოზიციის ჩამოსაყალიბებლად.

კომისია ერთმნიშვნელოვნად ურჩევს საკანონმდებლო ხელისუფლებას, ამოიღოს ეს ნორმა საკანონმდებლო ცვლილებების პროექტიდან.

“ვენეციის კომისიის” კრიტიკა პრეზიდენტმა მხოლოდ ნაწილობრივ გაითვალისწინა.

პრეზიდენტმა საკანონმდებლო ორგანოს შესთავაზა, გახდეს საკონსტიტუციო სასამართლოს პლენუმი გადაწყვეტილებაუნარიანი,  თუ სხდომას დაესწრება, სულ ცოტა ექვსი წევრი, ხოლო კონსტიტუციური სარჩელი დაკმაყოფილებულად და კონსტიტუციური წარდგინების თაობაზე დასკვნა ჩათვალოს მიღებულად, თუ მას მხარს დაუჭერს პლენუმის სრული შემადგენლობის უმრავლესობა.

პრეზიდენტმა მიიჩნია, რომ სხვა სპეციფიკურ შემთხვევებში (საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეთა იმუნიტეტის, არჩევნებისა და რეფერენდუმის მომწესრიგებელი ნორმების კონსტიტუციურობისა და ამ ნორმების საფუძველზე ჩატარებული ან ჩასატარებელი არჩევნების/რეფერენდუმის კონსტიტუციურობის, იმპიჩმენტისა და საქართველოს ორგანული კანონის ნორმის კონსტიტუციასთან შესაბამისობის საკითხები) პლენუმი უნდა იყოს გადაწყვეტილებაუნარიანი, თუ მის სხდომას ესწრება სულ ცოტა 7 წევრი, ხოლო გადაწყვეტილება მიღებულად უნდა ჩაითვალოს, თუ მას მხარს დაუჭერს პლენუმის არანაკლებ 6 წევრისა.

პრეზიდენტის შენიშვნა პარლამენტმა გაითვალისწინა. ეს ნორმა უკვე ძალაშია სწორედ ამ ვერსიით.

4. მოსამართლის უფლებამოსილების ვადა

ვენეციის კომისია მიიჩნევს, რომ რადგანაც კონსტიტუციით მოსამართლის უფლებამოსილების ვადად 10 წელია განსაზღვრული, ალოგიკურია, სამოსამართლო ვადის ამოწურვამდე ბოლო სამი თვის განმავლობაში უფლებამოსილებების შეზღუდვის საკითხი, და ურჩევს კანონმდებელს, ამოიღოს ეს ნორმა ცვლილებების პროექტიდან. გარდა ამისა, თუკი ამოქმედდება დებულება, რომელიც 10 წლის ვადის ამოწურვისთანავე მოსამართლის უფლებამოსილების ავტომატურ შეწყვეტას ითვალისწინებს, ვენეციის კომისია მიიჩნევს, რომ იგივე ჩანაწერი უნდა არსებობდეს უშუალოდ კონსტიტუციაშივე.

რაც შეეხება ვეტოს, ის საერთოდ არ ეხება საკონსტიტუციო ცვლილებების საკითხს და ურჩევს კანონმდებელს ამოიღოს ცვლილებათა პაკეტიდან მხოლოდ და მხოლოდ ნორმა, რომელიც აწესებს საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლის ვადის ამოწურვამდე დარჩენილ 3-თვიან შეზღუდვას.

ეს დებულებაც პრეზიდენტის შენიშვნის გათვალისწინებით შევიდა ძალაში.

ამ საკანონმდებლო პაკეტის ძალაში შესვლისთანავე (2016 წლის  ივნისის პირველი ნახევარი) პირველი კოლეგიის ერთ-ერთმა მოსამართლემ უკვე გამოიყენა ამოქმედებული ნორმა, რომელიც კოლეგიის მიერ განსახილველი საქმის პლენუმისადმი გადაცემას ითვალისწინებს. ამ უკანასკნელის ერთპიროვნული შუამდგომლობის საფუძველზე 2016 წლის 15 ივნისს პლენუმმა საოქმო ჩანაწერით არსებითად განსახილველად მიიღო, პოლიტიკური თვალსაზრისით, ყველაზე გახმაურებული საქმეები:  N679 სარჩელი („შპს სამაუწყებლო კომპანია რუსთავი 2“ და „შპს ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ), 720/721-ე გაერთიანებული სარჩელი („შპს ტელეკომპანია საქართველო“ საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“) და 740/764-ე გაერთიანებული სარჩელი (საქართველოს მოქალაქეები - გიორგი უგულავა, ნუგზარ კაიშაური, დავით წიფურია და სხვები საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ).

ეს ნიშნავს, რომ ამ გახანგრძლივდება საქმეებზე გადაწყვეტილების მიღების პროცესი და გაზრდილი ქვორუმის პირობებში გამარტივდება სასამართლოზე პოლიტიკური ზეწოლის შესაძლებლობა…

ზოგადად, საკონსტიტუციო სასამართლო ასრულებს ნეიტრალური არბიტრის როლს სახელისუფლებო შტოების ურთიერთობისას და, მათი საქმიანობის კონსტიტუციურობის კონტროლის მეშვეობით, უზრუნველყოფს კონსტიტუციის უზენაესობას, ქვეყანაში ადამიანის უფლებებისა და ფუძემდებლური სამართლებრივი პრინციპების დაცვას. ამიტომ, როდესაც საკანონმდებლო ხელისუფლება (თუნდაც ოდნავ მაინც) ზღუდავს საკუთარივე საკანონმდებლო საქმიანობაზე კონსტიტუციურობის კონტროლის განმახორციელებელი საკონსტიტუციო სასამართლოს უფლებამოსილებებს, იკვეთება ცვლილებების ლეგიტიმაციის (ლეგიტიმურობის) საკითხი. რაც ნიშნავს, რომ, ხარისხობრივი თვალსაზრისით, საამისოდ მინიმუმ შესაბამისი საფუძველი უნდა არსებობდეს. კერძოდ, პასუხი უნდა გაეცეს (სამართლებრივად არგუმენტირებული) კითხვას: რა სამართლებრივ სიკეთეს იცავს საკანონმდებლო ხელისუფლება ამ ცვლილებებით?

სამწუხაროდ, გარდა საკონსტიტუციო სასამართლოს საქმიანობაზე იდეოლოგიური კონტროლის განხორციელების გამარტივების მცდელობისა, ამ ცვლილებებით სხვა საფუძველი არ იკვეთება.

და რაც არსებითია, ასევე: არ უნდა ხორციელდებოდეს ამ ტიპის და მნიშვნელობის საკანონმდებლო ცვლილებების განხილვა და მიღება ასეთ დაჩქარებულ რეჟიმში.

ეს არის თავდასხმა საკონსტიტუციო სასამართლოს დამოუკიდებლობაზე (რაც არ უნდა სუბიექტური იყოს ეს უკანასკნელი! რადგან მისი დამოუკიდებლობა კონსტიტუციით არის გარანტირებული. და ეს, ლოგიკურია, სუბიექტურობის რისკებს მოიცავს. მეტიც, მაგ., გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეებს არ ეკრძალებათ პოლიტიკური პარტიის წევრობა, განსხვავებით საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლეებისაგან. მიუხედავად იმისა, რომ პოლიტიკური ნეიტრალიტეტის ვალდებულება მათაც აკისრიათ. საკონსტიტუციო სასამართლო უნდა იყოს პოლიტიკურად ნეიტრალური, ეს მისი იმანენტური ფუნქციაა. მაგრამ პოლიტიკური ნეიტრალიტეტი სასამართლოს საქმიანობაში ამ ტიპის ანტიკონსტიტუციური ჩარევებით ვერ მიიღწევა), რაც დაუშვებელია. კანონპროექტი ანტიკონსტიტუციურია არაერთი საფუძვლით.

ძალიან სამწუხაროა, რომ საკანონმდებლო ორგანოს საქმიანობა ამ დინამიკით ვითარდება.

ეს არ არის ქვეყნის ინტერესებში.

თინათინ ერქვანია, LL.M (Berlin), სამართლის დოქტორი (Dr. iur).