1. თავისუფლება

თავისუფლება გაიგივებული ან რამენაირად დაკავშირებული მაინც არის ხოლმე ნების თავისუფლებასთან და თავისუფალ ნებასთან. ხოლო თავისუფალი ნება გულისხმობს არჩევანის თავისუფლებას. ცნობილია ასევე, რომ თავისუფლება მოიცავს თავისუფლებას რაღაცისგან და თავისუფლებას რაღაცისთვის (ისაია ბერლინი). მაგალითად, სამსახურში სამუშაო დრო როცა მთავრდება, შენ, შეიძლება ითქვას, თავისუფალი ხარ იმისთვის, რომ სახლში გაემგზავრო. მაგრამ ეს თავისუფლება რომ „განახორციელო“, შინისკენ მიმავალი გზა თავისუფალი უნდა იყოს ფიზიკური დაბრკოლებებისგან, რათა მისი გავლა შეძლო. თავისუფალი ნება, როგორც ვთქვი, არჩევანის თავისუფლებასთანაა დაკავშირებული. თუ შენი კონკრეტული არჩევანი წინასწარ იყო განსაზღვრული გარკვეული მოვლენებით, რომლებიც წინ უსწრებდნენ შენ მიერ არჩევანის გაკეთებას, ასეთ შემთხვევაში არჩევანის თავისუფლება და თავისუფალი ნება ილუზიებია, რომლებიც იმით იკვებება, რომ შენ უბრალოდ არაფერი იცოდი არჩევანის განმსაზღვრელი მიზეზების შესახებ, უბრალოდ გამოგრჩა და არ შეგიმჩნევია ისინი. უამრავ მოსაზრებას შეხვდები თავისუფლებისა და თავისუფალი ნების როგორც რეალურობის, ასევე მოჩვენებითობის თაობაზე. განსაკუთრებით ხშირია იმაზე დავა, შეთავსებადია თუ არა თავისუფალი ნება სამყაროს მიზეზშედეგობრივად განსაზღვრულ, ფიზიკალისტურ სურათთან. ეგრეთ წოდებული კომპეტიბილისტები ფიქრობენ, რომ ასეთი შეთავსება შესაძლებელია, ხოლო ინკომპეტიბილისტები საპირისპიროს ამტკიცებენ.

მე კი მგონია, რომ თავისუფალი ნება უნდა განვიხილოთ ცნობიერების კონტექსტში, რაც არასაკმარისადაა გაკეთებული, არადა საკმაოდ მოულოდნელ პერსპექტივას გვთავაზობს. თავიდანვე დავაზუსტებ, რომ ეს პერსპექტივა მხოლოდ იმ შემთხვევაში ჩნდება, თუ განვიხილავთ ცნობიერების ჩემს ჰიპოთეზას, რომლის თანახმად ცნობიერება წარმოადგენს ბიოფიზიკური პროცესების მკაცრად დეტერმინირებულ შედეგს, რომელიც მაშინ წარმოიშობა, როცა სისტემა აღწევს სამყაროში დაშვებული სირთულის უკიდურეს კონცენტრაციას.

ასეთ შემთხვევაში, მკითხველს გავახსენებ, მე ვვარაუდობ სისტემაში, ვთქვათ, ტვინში გარკვეული „ინფორმაციული ბირთვის“ ჩამოყალიბებას, რომელიც დააგროვებს რა თავის თავში მისი ფიზიკური (სივრცულ-დროითი) მოცულობისთვის დაშვებულ მაქსიმალურ სირთულეს, ამის შემდეგ განიცდის „მენტალურ მიტოზს“, ანუ ცოცხალი უჯრედის ბირთვის მსგავსად გაყოფას, რომლის შედეგადაც არ ჩნდება ორი შვილობილი ბირთვი, რომელიც ორ შვილობილ ტვინში განაწილდებოდა. არამედ, ჩემი ვარაუდით, მენტალური მიტოზის შედეგად ტვინში ჩამოყალიბებული ინფორმაციული ბირთვი მიაღწევს რა სირთულის ზღვარს, გაიყოფა ორ შვილობილ ინფორმაციულ ბირთვად, რომელთაგან ერთი არის სათანადოდ განახევრებული თუ არა, ნაკლები, ზღვარს დაშორებული სირთულის შემცველი და, როგორც ასეთი, ობიექტურად, სრულებით და სრულად ფიზიკურად განაგრძობს არსებობას, განვითარებას და გართულებას, ანუ სირთულის იმავე ზღვართან მიახლოებას, რაც კვლავ დამთავრდება მომდევნო გაყოფით და შემდეგი თაობის ორი შვილობილის დაბადებით. რაც შეეხება მენტალური მიტოზის მეორე ნაყოფს, იგი უნდა იყოს მხოლოდ ნახევრად ფიზიკური იმ აზრით, რომ არის ბიოფიზიკური, რეალური მიზეზების შედეგი, მაგრამ სრულად ფიზიკური ობიექტებისგან განსხვავებით მას აღარ გააჩნია იმის უნარი, რომ თვითონ გახდეს მიზეზი რამე მომდევნო რეალური შედეგისთვის. ვფიქრობ, სწორედ ასეთი „ნახევრად ფიზიკურობა“ ნიშნავს და განაპირობებს სუბიექტურობას, რომელიც ცნობიერებას უნიკალურად გამოარჩევს მთელ ობიექტურ, ფიზიკურ სამყაროში.

...

მოკლედ, რადგან ნახევრად ფიზიკურია ანუ მიზეზობრივად უნაყოფო, ამიტომ ცნობიერება, შეიძლება ითქვას, და მეტიც, უნდა ითქვას, რომ არის თავისუფალი მიზეზობრივი, კაუზალური ფუნქციის შესრულებისგან, თავისუფალია იმისგან, რომ რამე შედეგი გამოიღოს, გამოიწვიოს ფიზიკურ სამყაროში. თუ ცნობიერებას სუბიექტურობასთან გავაიგივებთ, ამ უკანასკნელზეც იგივე ითქმის. მაგრამ ამგვარი - მიზეზობრივი ფუნქციის - მიხედვით დახასიათება, თითქოს ნიშნავს ცნობიერების მოქცევას „რისგან“ თავისუფლების კლასიკურ გრაფაში, რასაც უნდა მოჰყვეს  ცნობიერების „რისთვის“ თავისუფლების დადგენა და მასზე მითითება. მაგრამ ეს შეუძლებელია, რადგან ვერანაირ თავისუფლებას, ვერანაირ არჩევანს და, საერთოდ, ვერც ვერაფერს ვერ გააკეთებს ან განახორციელებს ის, რასაც სამყაროში არანაირი შედეგის გამოწვევის უნარი არ გააჩნია, რადგან განსაზღვრების ძალითაა ნახევრად ფიზიკური ანუ კაუზალურად ინერტული.

სამაგიეროდ და საკმაოდ მოულოდნელადაც, სწორედ ასეთი, ობიექტური შედეგის სახით წარმოშობილი, მაგრამ მიზეზობრივად უფუნქციო რამ - სუბიექტურობა და ცნობიერება - კარგად შეიძლება გამოყენებულ იქნეს იმისთვის, რომ მას მიეწეროს ობიექტურ სამყაროში მოქმედების ესა თუ ის უნარი, მათ შორის არჩევანის გაკეთების უნარი. ამგვარი მიწერა, ვფიქრობ, სულ მცირე, ორ რამეში გამოვლინდება: ჯერ ერთი, ის გახდება გარკვეული მოლოდინის საფუძველი; მეორეც, იგი ადვილად შეასრულებს გარკვეული ნიმუშის ფუნქციას. ცნობიერების ეს ორივე ფანტომური გამოყენება კულტურის საქმეა, უფრო ზუსტად, სოციო-კულტურულ სისტემაში ხდება. თუ გახსოვს, წინა ესეში კულტურა განვსაზღვრე, როგორც ილუზიის ხარისხში აყვანილი ჰალუცინაცია. აქ ჰალუცინაცია, ჩემი ვარაუდით, გარკვეულ რთულ ორგანიზმებში ჩნდება იმის თაობაზე, რომ მათში არსებობს, ცხოვრობს რაღაც სხვა არსება.

ცხადია, არანაირი შედეგის გამოწვევის ანუ ობიექტურ სამყაროზე არანაირი ზემოქმედების უნარის არმქონე ცნობიერებისა და სუბიექტურობის არსებობა არ იქნება მისაწვდომი იმ ორგანიზმისა და ტვინისთვის, სწორედ რომელში განვითარებული „მენტალური მიტოზის“ შედეგად წარმოიშვება ტვინის ინფორმაციული ბირთვის როგორც მომდევნო ობიექტური მდგომარეობა, ასევე მისი სუბიექტური ტყუპისცალი - ცნობიერება. უფრო მოკლედ, ცნობიერების არსებობა აბსოლუტურად უცნობი, სრულებით არარეგისტრირებადი იქნება მისი წარმომშობი ტვინისა და მთელი ორგანიზმისთვის. სამაგიეროდ, რეალობაში თუ არა, ჩემი ჰიპოთეზის ფარგლებში მაინც ხდება ორი რამ: სხეულში, ტვინში ჩნდება ჰალუცინაცია, რომ მასში მართლაც ცხოვრობს რაღაც სხვა არსება, შემდეგ კი ეს ჰალუცინაცია გადაიქცევა სოციუმში გავრცელებულ სოციო-კულტურულ ილუზიად, რომლის თანახმად ჰალუცინაციის მქონე არსებებს აქვთ არა ჰალუცინაციური, უსაფუძვლო „წარმოდგენა“, არამედ, რომ მათი ჰალუცინაციის შინაარსს სრულებით რეალურად არსებული რაღაც შეესაბამება.

საკმარისია, ეს ორი რამ მოხდეს, რომ კულტურა განიმსჭვალება სუბიექტურობისა და ცნობიერების შესახებ წარმოდგენებით. ამ კულტურისეულ წარმოდგენებს დაბადებიდან სიკვდილამდე შეითვისებენ ასეთი კულტურის მატარებელი არსებები. რაც იმას ნიშნავს, რომ ეს წარმოდგენები მოხვდება მათი ტვინების ინფორმაციულ ბირთვებში და მენტალური მიტოზის შედეგად გადაინაცვლებს როგორც ტვინის ყოველ მომდევნო, ობიექტურ, სავსებით ფიზიკურ მდგომარეობაში, ასევე მის სუბიექტურ ტყუპისცალში, რომელიც მართალია თვითონ ვერაფერზე ზემოქმედებას ვერ ახდენს, მაგრამ „ამიერიდან“ იქმნება და ფორმდება სწორედ თავის შესახებ კულტურიდან ნასწავლი მითებისა და წარმოდგენების მიხედვით. ერთ-ერთი ამ წარმოდგენათაგანი ადვილად შეიძლება აღმოჩნდეს წარმოდგენა თავისუფალ ნებაზე, რომელიც ცნობიერების მქონე სუბიექტს მიეწერება. ვფიქრობ, ასე მარტივად ჩნდება ჩვენი ცნობიერი შეხედულებაც და განცდაც, რომელთა თანახმად ჩვენ სწორედ ჩვენი ცნობიერების გავლით, ცნობიერად ვირჩევთ რამეს ან ვახდენთ რამენაირ ზემოქმედებას სამყაროზე, რაც ტყუილია.

მაგრამ ეს არ ნიშნავს თავისუფლებისთვის სასიკვდილო განაჩენის გამოტანას. არამედ, ეს ნიშნავს, რომ თავისუფლება და თავისუფალი ნება არსებობს არა სუბიექტურად და არა სუბიექტში, არამედ, პირველ რიგში, არსებობს ობიექტურად, სრულებით ობიექტურ სოციო-კულტურულ სისტემაში, რომელიც შეიცავს წარმოდგენას, მითს სუბიექტური თავისუფლების შესახებ და, ამავე დროს, ფლობს და განკარგავს კონკრეტულ ნიმუშებს, რომელთა მიხედვით უნდა იმოქმედონ ადამიანებმა, რათა თავისუფლების თაობაზე კულტურის მიერ განპირობებული თავისი წარმოდგენა გაამართლონ და ასე, შემოვლითი გზით, განახორციელონ საკუთარი, ინდივიდუალური თავისუფლება.

ამ თვალსაზრისით, თავისუფლება მორჩილების ნაირსახეობაა და უპირატესად იქ განვითარდება, სადაც მორჩილების ძლიერი სოციალური ტრადიცია და ინდივიდუალური გამოცდილება არსებობს. ეს მხოლოდ გარეგნულადაა პარადოქსული. მართლაც, ცნობიერების ჩემი ჰიპოთეზის მიხედვით, მარტივად რომ ვთქვა, თავისუფლება არის თავისუფლების ნიმუშების ერთობლიობა, რომლებიც კულტურაში ინახება და გარკვეული ორიენტირების, ნორმების როლს ასრულებს. თავისუფლების ნიმუში ისევე, როგორც ნებისმიერი სხვა შინაარსის სოციო-კულტურული ნორმა თავისი ნორმატიული სტატუსის გამო ხდება გარეშე მიზეზი, რომელიც ორგანიზმში გარდაიქმნება ბიოლოგიურ, ბიოქიმიურ მიზეზად. თუ ეს უკანასკნელი ორგანიზმის შინაგან ბიოლოგიურ გარემოში შეიძენს მოქმედების უნარს, იგი შედეგად გამოიწვევს შესაბამის აზროვნებას, ემოციას და საქციელს. მაგრამ მოქმედებს ჩვენი ცნობიერი მეს არაცნობიერი ტყუპისცალი, ბიო-ფიზიკური ორეული. ხოლო ჩვენს ცნობიერ მეს მხოლოდ ის შეუძლია, რომ იგრძნოს თავისუფლება, ცნობიერად აღიქვას ის.

ამიტომ თავისუფალი ვისაც სურს იყოს, მას თავისუფლების სათანადო ნიმუშების მიხედვით აზროვნება და მოქმედება უნდა შეეძლოს. ეს კი, თავის მხრივ, მოითხოვს ინდივიდუალურ ძლიერ ნებისყოფას, სათანადო ჩვევას და საკმარის გამბედაობას, რომელიც სავალდებულო სოციო-კულტურული ნიმუშების მიხედვით ცხოვრების გამოცდილებას უნდა ეყრდნობოდეს, გადათარგმნილს ორგანიზმის შინაგანი ბიო-ქიმიისა და ნეირო-ბიოლოგიის ენაზე. მაგრამ ძლიერი ნებისყოფა, სათანადო ჩვევა და გამბედაობა ის ღირსებებია, რომლებსაც მხოლოდ ადამიანის არაცნობიერი მე შეიძლება ფლობდეს ცოცხალ სხეულში, ან არ ფლობდეს. თუმცა მათი აღქმა და გრძნობა მხოლოდ ჩვენი ცნობიერების და, ესე იგი, ჩვენი ცნობიერი მეს, მოკლედ, ყოველი ჩვენგანის ხვედრია, რომელსაც ვერასოდეს ვერსად წაუხვალ, ვერც დაემალები და ვერც რამენაირ მოქმედებად გარდაქმნი, რადგან ამის უნარს, ვიმეორებ, მოკლებულია ცნობიერი მე.

მოკლედ, თავისუფლება არის იქ და მაშინ, სადაც და როცა ქცევის ამა თუ იმ კონკრეტულ ნიმუშში ან ცალკეულ სიტყვიერ დებულებაში გამოხატული თავისუფლება ხდება რეალური მიზეზი, რომელიც იმ მიზეზშედეგობრივ ჯაჭვში ჩაებმება, რომელიც ადამიანის აზროვნებასა და მოქმედებას განსაზღვრავს.

ამ თვალსაზრისით, ცნობიერება საეჭვოდ ჰგავს ბედს. ცნობიერება ჩვენ გვემართება, როგორც სიმრგვალე გაბერილ ბურთს. კულტურა კი არის ის, რაც შემთხვევით ხვდება და შემდეგ ყოველ ნაბიჯზე ითვალისწინებს, რომ მის მატარებელ ადამიანებში ბინადრობს, უფრო ზუსტად, წინა ესეში გამოთქმული ჩემი ვარაუდის მიხედვით, წამში დაახლოებით ორმოცჯერ ჩნდება და ქრება ეს უცნაური და უხილავი მოვლენა, ცნობიერება ანუ ბედი. თუ ასეა, ეს ბედი თავისუფალია იმ აზრით, რომ არსად სამყაროში არაფრის შეცვლა მას არ შეუძლია და არაფერი უშუალოდ მას, როგორც მიზეზს, ისე არ მოსდევს. ამით განსხვავდება სუბიექტურობა, როგორც ბედი, ობიექტურ, ბიოლოგიურ და ფიზიკურ სამყაროში გამეფებული წესრიგისგან, რომლის ძალით როგორც არაფერი არ ჩნდება უმიზეზოდ, ისე არაფერი არ ჩაივლის უშედეგოდ. მაგრამ ჩვენი ცნობიერებისა და სუბიექტურობის, ასე ვთქვათ, „შედეგობრივი თავისუფლება“ საგულდაგულოდაა მიჩქმალული ან, უბრალოდ, შეუმჩნევლად დატოვებული კულტურის მიერ. ამას მარტივი ევოლუციური ახსნა აქვს. ისევე, როგორც ნებისმიერ სხვა მოქმედებას, დანაშაულსაც სჩადის ადამიანის არაცნობიერი მე, მტკივნეულ სასჯელს კი გრძნობს ანუ იწვნევს ხოლმე არა ის, არამედ ცნობიერი სუბიექტი, რომელიც არაფერ შუაშია, რადგან თავისუფალია შედეგობრივი ან შედეგიანობის თვალსაზრისით. არადა, რომ არა სასჯელის მარეგულირებელი როლი, ძნელი წარმოსადგენია ადამიანების სოციუმისა და კულტურის რამდენადმე ხანგრძლივი არსებობა არა მარტო შორეულ, ველურ წარსულში.

ამრიგად, კულტურის ერთ-ერთი მთავარი ამოცანაა, დაარწმუნოს ადამიანის სხეულში ობიექტურად არსებული და რეალურად მოქმედი არაცნობიერი მე, რომ არავითარი განსხვავება არაა მასა და მის სუბიექტურ ტყუპისცალს შორის; დაარწმუნოს, რომ რაც უსიამოვნოა ცნობიერი მესთვის, საზიანოა არაცნობიერი მესთვისაც, და პირიქით, რაც სასიამოვნოა ცნობიერი მესთვის, არაცნობიერი მესთვისაც სასურველი და სასარგებლოა.

მაგრამ რა არის შედეგობრივი თავისუფლება, ანუ რომელ კატეგორიაში, რომელ გრაფაში მოთავსდება ის? როგორც ჩანს, ეს არც „რაღაცისგან“ და არც „რაღაცისთვის“ თავისუფლებას, არამედ რაღაც უფრო თვისებრივს გულისხმობს, რაც უშუალოდ სუბიექტშია საძიებელი და არა მის გარშემო, გარემომცველ გარემოებებში. როგორც ჩანს, ეს პერსპექტივისეული თავისუფლებაა, იმ აზრით, რომ იგი მხოლოდ გარკვეულ პერსპექტივაში მოჩანს. კერძოდ, იმ პერსპექტივაში, რომელიც ნეგატიურად განსაზღვრავს გარკვეული შინაარსის კონტურს. ასე საგნის ჩრდილი განსაზღვრულია იმით, რომ სადაც ის ეცემა, იქ არ არის იმდენი სინათლე, რამდენიც მის გარშემო. ეს კი ნიშნავს, რომ სუბიექტურობისა და ცნობიერების, როგორც სანახევროდ ფიზიკურის, შედეგობრივი თვალსაზრისით უნაყოფობა, ეგრეთ წოდებული კაუზალური ინერტულობა, განეკუთვნება ამ ფენომენების დახასიათებას, თუ შეიძლება ასე ეწოდოს, „ჩრდილოვან პერსპექტივაში“, რომელიც მათ განსაზღვრავს იმის მიხედვით, რაც მათ საკუთარ ფარგლებში აკლიათ გარემომცველ კონტექსტთან შედარებით.

ასეთი ჩრდილოვანი თავისუფლება რადიკალურია, ერთხელ და საბოლოოდაა დადგენილი და არანაირ გადახედვასა და ცვლილებას არ ექვემდებარება. ამით ის კიდევ უფრო ემსგავსება ბედს, ბედისწერას. თუმცა იმავე კულტურის მეშვეობით შეიძლება მოვიზიდოთ ჩვენი ცნობიერების ჩრდილოვანი თავისუფლების ცოდნა. უფრო ზუსტად, შეგვიძლია, თანდათან გავიგოთ, რომ ამგვარი თავისუფლებაა ბედისწერასავით განუყრელი ჩვენი სუბიექტურობისგან, ჩვენი ცნობიერებისგან. იქნებ ეს რაღაცნაირ აღმოჩენას ნიშნავს? ან რატომ აქამდე არ უნდა შეენიშნა ასე ცალმხრივი სიყვარულივით უპასუხოდ დატოვებული ჩვენი თავისუფლება ვინმეს ოდესმე? რადიკალურობა აფრთხობს ადამიანს. სიკვდილიც იმიტომ აფრთხობს, რომ სიკვდილი უკიდურესი განშორებით ემუქრება. ადამიანისთვის მისი კულტურა გამოსავალს მითებსა და რელიგიურ ზღაპრებში პოულობს. უიმედოდ უშედეგო, უნაყოფო თავისუფლება კი ალბათ ძნელია, რამენაირად შენიღბო და შეალამაზო, ამიტომ ჯობია, შეუმჩნეველი დატოვო, ვითომ არც არსებობს.

ვინც მოქმედებს, ის ვერ გრძნობს; ვინც გრძნობს, ის ვერ მოქმედებს. ვინც ვერ გრძნობს - მოქმედებს; ვინც ვერ მოქმედებს - გრძნობს.

ის, ვინც ვერ მოქმედებს, არამედ მხოლოდ გრძნობს და აცნობიერებს, ეს ცნობიერი სუბიექტი სწორედ რომ ნაყოფია, განაყოფი, ტვინის (ინფორმაციული) ბირთვის გაყოფის შედეგი. ასევე ნაყოფია ცნობიერი სუბიექტის არაცნობიერი ტყუპისცალი, რომელიც მოქმედებს, მაგრამ ვერ გრძნობს და ვერ აცნობიერებს.

ცხადია, რომ საზოგადოების სიცოცხლისუნარიანობისთვის აუცილებელია ისეთი კულტურა, რომელიც ერთმანეთისგან არ განასხვავებს ამ ორ, ერთდროულ და პარალელურ „სუბიქტს“ - არაცნობიერსა და ცნობიერს, რადგან წინააღმდეგ შემთხვევაში შეუძლებელი იქნებოდა დასჯისა და დაჯილდოების სოციალური ინსტრუმენტების გამოყენება. მართლაც, თუ აღიარებ, რომ ვინც სიამოვნებასა და ტკივილს გრძნობს, იგი არ მოქმედებს და, შესაბამისად, ვერც ცუდად მოიქცეოდა და ვერც კარგად, ტკივილით მის დასჯას ან სიამოვნებით დაჯილდოებას ყოველგვარი აზრი ეკარგება, რადგან ასეთი „პედაგოგიური“ ზემოქმედება ვერანაირ ქცევას ვერ გააძლიერებს. მაგრამ ის, რაც ცნობიერი სუბიექტისთვის სასიამოვნოა ან უსიამოვნო, მის არაცნობიერ ორეულშიც არსებობს, როგორც რაღაც ისეთი, რასაც იგი, შესაბამისად, უნდა დაშორდეს ან მიუახლოვდეს თავისი უგრძნობი მოქმედებით. ამიტომ ევოლუცია როგორც ბიოლოგიის, ასევე კულტურის რეგისტრში ყოველ ცოცხალ არსებას „განიხილავდა“, როგორც ერთსა და ერთიან სუბიექტს. ასე განხილვას ხელს უსათუოდ ისიც შეუწყობდა, რომ ნახევრად ფიზიკური ანუ ფიზიკურ სამყაროზე რამენაირი ზემოქმედების უნარს მოკლებული ცნობიერება ვერანაირად ვერ გააპროტესტებდა კულტურის მიერ მისთვის დაბრალებულ მითებს.

არამედ ამგვარი უჩინმაჩინი ცნობიერების, ცნობიერი სუბიექტის აღმოჩენა ხდება მხოლოდ შემთხვევით, მითის მეშვეობით, რომელიც შემთხვევით შეთხზავს ცნობიერი, შეგრძნებისა და გრძნობის უნარის მქონე სუბიექტის მითს, რომელიც მოულოდნელად ზუსტი აღმოჩნდება. ხოლო შემდეგ ეს მითი არსების სხეულის გავლით გადაიქცევა ფენომენალური ცნობიერების სამყაროდ. მოკლედ რომ ვთქვა, ცნობიერი სუბიექტისა და მისი არაცნობიერი ორეულის ფსიქო-ფიზიკური პარალელიზმი ევოლუციისა და კულტურის მიერ ფორმდება არა როგორც ორის პარალელიზმი, არამედ როგორც რაღაც ერთის ბუნებრივი ერთიანობა. სიზუსტე და სიმართლე არც ევოლუციას და არც კულტურას საერთოდ არ აღელვებს და არ აინტერესებს, მათთვის მხოლოდ გამოსადეგობას აქვს მნიშნელობა.

თუმცა აქვე უნდა აღვნიშნო, რომ მგრძნობიარე და აღმქმელი ცნობიერების მქონე სუბიექტის მითი თვითონ კულტურის განვითარებისთვის უნდა აღმოჩენილიყო განსაკუთრებით ნაყოფიერი. როცა კულტურამ სისტემურად დაიწყო ზრუნვა ამ „მითიური“ ცნობიერების გამდიდრებაზე რიტუალების, ხელოვნების და ათასი წეს-ჩვეულების მეშვეობით, სწორედ მას შემდეგ დაედო დასაბამი ამ ყველაფრის განვითარებას. სხვა სიტყვებით, კულტურა და მასთან ერთად საზოგადოებაც რთულ, თვითგანვითარებად სისტემად ჩამოყალიბდა. სწორედ ამ თვითგანვითარების შედეგებს იმკის ჩვენი სახეობა, რომელიც ბოლო რამდენიმე ათასწლეულის განმავლობაში დედამიწის მთავარ მტაცებლად გადაიქცა მას შემდეგ, რაც ასიათასობით წელი თვითონ იყო სხვა მტაცებლების საკბილო.

2. კულტურა და ენა

კულტურა არის სინქრონიზატორი; კულტურა არის სისტემა, მექანიზმი, რომელიც განსაზღვრავს და დაადგენს სინქრონიზაციას ერთ ინდივიდში არსებულ ორ „სუბიექტს“ შორის: კულტურის „შედეგად“ მყარდება შეთანხმებული, კოჰერენტული ერთდროულობა მოქმედების უნარის მქონე, მაგრამ არაცნობიერ სუბიექტსა და ცნობიერ, მაგრამ მოქმედების უნარის არმქონე „სუბიექტს“ შორის. კულტურის მიერ ერთი ორგანიზმის ფარგლებში ამ ორის სინქრონიზაციის შედეგად დროში შესამჩნევი აცდენის გარეშე ვაცნობიერებთ იმას, რასაც ვაკეთებთ, უფრო ზოგადად, ვაცნობიერებთ იმას, რაც ხდება ჩვენში და ჩვენ გარშემო, და პირიქით, ვაკეთებთ იმას, რასაც პრაქტიკულად ამავე დროს ვაცნობიერებთ კიდეც. ამრიგად, კულტურის ფუნქცია არის (რთულ ცოცხალ ორგანიზმში მენტალური მიტოზის შედეგად რეგულარულად წარმოშობილ) არაცნობიერ და ცნობიერ „სუბიექტებს“ შორის პრაქტიკული სინქრონიზაციის, ფილოსოფოსების ჟარგონზე რომ ვთქვა, ტემპორალური კოჰერენტულობის დამყარება და შენარჩუნება.

ეს სინქრონიზაცია ინდივიდუალურ ორგანიზმში ხდება. მაგრამ რა ხდება ცალკეული ორგანიზმის, ინდივიდუალური არსების გარეთ, ანუ საზოგადოებაში, სოციუმში? რა არის კულტურის ფუნქცია სოციუმის მასშტაბში და რას აკეთებს თვითონ სოციუმი, როგორც კულტურის მატარებელი?

კულტურა არის საათის გასწორება, საზოგადოება კი არის სისტემა, რომელიც ამას აკეთებს. სხვა სიტყვებით, საზოგადოება ასწორებს საათს, ხოლო სათანადო წესსა და ნიმუშს საამისოდ განსაზღვრავს, დაადგენს და ინახავს კულტურა. ასტრონომიულ მოვლენებთან დაკავშირებული ყოველი რიტუალი არის საათის გასწორება კულტურის მიხედვით და საზოგადოების ხელით. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ დროსა და სივრცეში დაშორებული კულტურები, შეიძლება ითქვას, ერთნაირად შეპყრობილი იყვნენ ასტრონომიული მოვლენების დაკვირვებითა და მათთან დაკავშირებული რიტუალებით. მგონია, რომ ასეთი საყოველთაო აკვიატების ახსნას არ ამოწურავს მხოლოდ ნადირობასთან, მესაქონლეობასა და მიწათმოქმედებასთან დაკავშირებული პრაქტიკული მოსაზრებები. არამედ, შეიძლება გამოითქვას ვარაუდი, რომ აქ საქმე გვაქვს საზოგადოების მიერ თავისი ძირითადი დანიშნულების, თავისი მთავარი მაკონსტიტუირებელი ფუნქციის არა იმდენად გააზრებულ მიხვედრასთან, რამდენადაც თითქმის შემთხვევით მის აღმოჩენასა და ერთგულად მიდევნებასთან. რაც, თავისთავად ცხადია, მრავალ უფრო კონკრეტულ და პრაქტიკულად სასარგებლო ამოცანასთან იქნებოდა გადაჯაჭვული.

თუმცა, ვფიქრობ, ეს ისე არ უნდა გავიგოთ, თითქოს სინქრონიზაცია, „საათის გასწორება“ უშუალოდ არ იყოს საზოგადოებისთვის დიდი პრაქტიკული სარგებლობის მომტანი. სულაც პირიქით, საზოგადოების კონსოლიდაცია, სტრუქტურული და ორგანიზაციული განვითარება, პირველ რიგში, შეიძლება სწორედ ამ საერთო საქმის, „საათის გასწორების“ ნიადაგზეა აღმოცენებული. ამრიგად, კოლექტიურ სინქრონიზაციას განსაკუთრებული ევოლუციური ღირებულება აღმოაჩნდებოდა, რის გამოც სრულებით მოსალოდნელი ხდება  განსხვავებულ, ერთმანეთთან დაუკავშირებელ კულტურებსა და ცივილიზაციებში კოლექტიური სინქრონიზაციის კონვერგენციული განვითარება.

კულტურა არის საათის გასწორება ანუ ორი რიგის მოვლენების - ვთქვათ, ბუნებრივი და ხელოვნური მოვლენების ერთმანეთთან სინქრონიზაცია.

ორი რიგის მოვლენების სინქრონიზაცია გულისხმობს როგორც ბუნებრივი მოვლენებისთვის „ხელოვნური“ რიტუალების მისადაგებას, ასევე „ხელოვნური“ მოვლენების ერთმანეთთან დაკავშირებას. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში მოვლენათა ორ რიგს ერთმანეთისგან მაინც განასხვავებს გარკვეული „უნებლიობის“, აუცილებლობის ხარისხი. მაგალითად, რომელიმე უფრო „ნებაყოფლობითი“, ნაკლებად აუცილებელი რიტუალი უკავშირდება უფრო აუცილებელ და ამდენად უფრო „ბუნებრივ“ ნადირობას, თესვასა და მოსავლის მოწევას, დასაფლავებასა და ქორწილს.

აქ მახსენდება მირჩა ელიადეს მიერ შეპირისპირებული საკრალური და პროფანული, როგორც (განსაკუთრებით) პრიმიტიული საზოგადოებებისთვის დამახასიათებელი ძირითადი ოპოზიცია, რომლის მიხედვითაც არის მათი ცხოვრება ორგანიზებული. ზემოთქმულის ფონზე მე უფრო თავად საკრალურის სტრუქტურას მივაქცევდი ყურადღებას. ვფიქრობ, საკრალური შეიძლება განისაზღვროს არა როგორც ზებუნებრივისა და მასთან კავშირის სფერო, არამედ როგორც საზოგადოებისა და მისი წევრების მიერ, ასე ვთქვათ, „დიდი სინქრონიზაციის“ ან „სოციალური საათის გასწორების“ რეგულარული პროცედურა. თავის მხრივ, ეს პროცედურა შეადგენს კულტურის გარკვეულ ბირთვს, რომელიც მოიცავს მკაფიო წესებს იმის თაობაზე, თუ რომელ ბუნებრივ (ბიოლოგიურ ან ასტრონომიულ) მოვლენას რომელი ნებაყოფლობითი და, ამ აზრით, ხელოვნური რიტუალი უნდა ახლდეს სინქრონულად, ეთანადებოდეს დროში.

ასეთია ზემოთ დასმულ კითხვებზე მოკლე პასუხები, რომლებიც, ვაღიარებ, დასკვნებს უფრო ჩამოჰგავს, ვიდრე წინასწარ მონახაზს, რომლის როლსაც ასრულებენ ისინი აქ და ახლა. 

აქვე ხომ არაა ენის ახსნაც საძიებელი? ენა არის სინქრონიზაციის საშუალება? რისი, რასთან? რომელი ხელოვნურის, რომელ ბუნებრივთან? ენა მეტყველების საშუალებაა. მეტყველების ჩვეულებრივი აქტი კი შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ასე თუ ისე ნებაყოფლობითი და ხელოვნური, ადამიანის ნება-სურვილზე დამოკიდებული. ამიტომ ენა, უფრო ზუსტად, მეტყველება სინქრონიზაციისთვის ძალიანაც გამოსადეგ, შესაფერის რამეს წარმოადგენს. მაგრამ რა შეიძლება იყოს ის ბუნებრივი, ჩვენგან დამოუკიდებლად არსებული ხდომილება, რომელთანაც მეტყველების აქტი გვაკავშირებს ჩვენც ისევე, როგორც ჩვენს პრეისტორიულ წინაპარს ენის წარმოშობის გარიჟრაჟზე? ზეცაში, წყალში თუ მიწაში უნდა ვეძებოთ ის აუცილებელი და რეგულარული მოვლენები, რომლების მიხედვითაც „დროის გასწორების“ საშუალებას იძლევა ენობრივი ანუ მეტყველების აქტები? იქნებ ასეთი მოვლენები ჩვენსავე ცოცხალ სხეულებშია საძიებელი, ან მათ სიკვდილის შემდეგ ემართებათ? ან იქნებ ადამიანმა თავის გარემომცველ საზოგადოებას უნდა შეუსაბამოს მეტყველების „რიტუალი“?

მაგრამ ჩვენ რაღაც უფრო „პირველადი“ გვაქვს მოსაძებნი, რაღაც უფრო არსებითად და უნივერსალურად დაკავშირებული ნებისმიერ ენასა და ყოველ მეტყველებასთან. ვფიქრობ, (ისევ ვფიქრობ, როგორ არ მომბეზრდა?) რომ საძიებელი „ობიექტური“, ადამიანისგან დამოუკიდებელი მოვლენა არა სადმე სხვაგან, არამედ თვითონ ენაში, უშუალოდ მეტყველებაშია საძიებელი. სიტყვას აქვს მნიშვნელობა, სიტყვებისგან შედგენილ წინადადებასაც ზოგჯერ მაინც აქვს რაღაც აზრი. ერთიც და მეორეც მეტწილად უჩვენოდაა დადგენილი, ჩვენამდეა განსაზღვრული. ჩვენ მათ ვსწავლობთ, როგორც ფაქტობრივ მოცემულობას, როგორც თანავარსკვლავედებს ღამის ცაზე. სამაგიეროდ, ჩვენი სურვილის მიხედვით ჩვენ შეგვიძლია რამე ვთქვათ, ვილაპარაკოთ, ვიმეტყველოთ, „ძველი“ სიტყვებისგან შევადგინოთ „ახალი“ წინადადებები. ყოველთვის, როცა ამას ვაკეთებთ, ჩვენ სიტყვების მნიშვნელობათა თანავარსკვლავედებს სინქრონულად თან ვაახლებთ ხოლმე სწორედ მეტყველების იმ „ხელოვნურ“ აქტს, რომელშიც წარმოვთქვით ეს სიტყვები, ეს ფრაზები.

ამრიგად, ენა მეტყველების გავლით არის დიდი სინქრონიზაციის საშუალება, რომლის წყალობითაც ადამიანი თავისი მეტყველების აქტით „დროს ასწორებს“ სემანტიკაზე, სიტყვების მნიშვნელობებზე, როგორც ციური სხეულების განსაკუთრებულ განლაგებას თან აახლებს ხოლმე საამისოდ განკუთვნილ რიტუალს. ალბათ შეიძლება ითქვას, რომ ენა სინქრონიზაციის, საათის გასწორების ადამიანისთვის უახლოესი ინსტრუმენტია. ხოლო მეტყველების ყოველი აქტი ჯერ ამგვარ სინქრონულობას ამყარებს და მხოლოდ შემდეგ ასრულებს საკომუნიკაციო ფუნქციას. მეტყველება (მეტყველების ყოველი აქტი) ყოველთვის და აუცილებლად იმ ენის ერთდროულად ხდება, იმ ენის სინქრონულია, რომელზეც სრულდება. ეს კი ნიშნავს, რომ მეტყველების აქტი წარმოადგენს ერთდროულობის კავშირის დამყარებას ენასთან, როგორც სისტემისა და მნიშვნელობის მქონე სიტყვების ერთობლიობასთან. არა მარტო მნიშვნელობებთან, არამედ ბუნებრივი ენის „ბუნებრივ“ გრამატიკულ სტრუქტურებთან ხდება სინქრონიზაცია მეტყველების ყოველ „ხელოვნურ“ აქტში. ასე რომ, ენა, როგორც კულტურის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ელემენტი, თვითონაც საათის გასწორებას, სინქრონიზაციას ემსახურება.

საყურადღებო თავისებურება ახასიათებს ენობრივ (მეტყველებით) სინქრონიზაციას. როცა რომელიმე ბუნებრივ ან სოციალურად მნიშვნელოვან მოვლენას უსადაგებს სოციუმი რიტუალს, ამგვარი სინქრონიზაციისთვის „სანიმუშო“ დროს განსაზღვრავს მეტ-ნაკლებად ბუნებრივი მოვლენა, რომლის „მოხდენა“ ნაკლებადაა ადამიანზე დამოკიდებული. არამედ ადამიანი მას უნდა დაელოდოს, რათა მასზე გაასწოროს თავისი საათი, ანუ შეუსაბამოს და ჩაატაროს სათანადო რიტუალი. ასეთი სტანდარტული ვითარებისგან განსხვავებით სიტყვის მნიშვნელობა არის და ხდება მაშინ, როცა ხდება ამ სიტყვის თქმა და გაგება, როცა ამ სიტყვას თვითონ ამბობს და იგებს ადამიანი, ან სხვის მიერ ნათქვამს მას ისმენს და იგებს.

შესაბამისად, მეტყველება, როგორც საათის გასწორების რიტუალი, თვითონ „იწვევს“ იმ მოვლენას, რომელთან სინქრონიზაციაც უნდა დაამყაროს. სიტყვის მნიშვნელობის, როგორც სანიმუშო დროის, ამგვარი „გამოძახება“ აუცილებლად ხდება ყოველ ენობრივ აქტში. ასეთივე უნებლიე, სპონტანური აუცილებლობით შესრულდება მეტყველების, ენობრივი აქტის რიტუალური შესაბამება სიტყვის მნიშვნელობასთან, რომელსაც თვითონ ეს აქტი „გამოთქვამს“. სხვა სიტყვებით, ენა არის საათი, რომელიც მით უფრო სწორ დროს აჩვენებს, რაც უფრო ხშირად ხდება მისი გასწორება, ანუ მასზე მეტყველება.

შეიძლება ითქვას, რომ ენა არის საზოგადოების დემოკრატიული კონსტიტუცია. თუმცა ეგრეთ წოდებული წმინდა წიგნები შესაბამის საზოგადოებებში იქმნება და მკვიდრდება, როგორც ცენტრალური, როგორც მაღალი სტატუსის მქონე, პრივილეგირებული „საათები“, რომელთა მეშვეობით (მიხედვით) ხდება საზოგადოების სინქრონიზაცია, საზოგადოების საერთო დროის გასწორება ამგვარი სანიმუშო საათის მიერ ნაჩვენები დროის მიხედვით. 

როცა შენ ამბობ რომელიმე სიტყვას, შენ თვითონ ხდები ამ სიტყვის მნიშვნელობის, როგორც პროცესის, ერთდროული და მასთან სინქრონიზებული პროცესი. მეტიც, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ როდესაც სუბიექტში, როგორც პროცესში, ხდება სემანტიკური პროცესის ჩართვა, ასე ვთქვათ, „სემანტიკური ინკრუსტაცია“, ასეთ დროს ხდება ის, რასაც სიტყვის, ტექსტის გაგებას ვუწოდებთ. ენობრივი ტექსტის გაგების ასე წარმოდგენა, მგონი, უახლოვდება ჯონ სერლის „ჩინური ოთახის არგუმენტს“ და, ვინ იცის, არგუმენტსაც უმზადებს მას და მასთან ერთად, თუმცა საკმაოდ მოულოდნელად, ხელოვნური ინტელექტის განვითარებასაც.

ამრიგად, მეტყველება - როგორც ხმამაღალი, ასევე უხმო, შინაგანი - არის თავისებური თვითსინქრონიზაცია, ავტოსინქრონიზაცია. ხოლო სხვის მიერ განსაზღვრულ დროსთან ერთდროულობის დამყარება (სინქრონიზაცია) ხდება მაგალითად მაშინ, როცა უსმენ ან კითხულობ და იგებ სხვის მიერ ნათქვამ ან დაწერილ ტექსტს. ამ თვალსაზრისით, ნებისმიერი მხატვრული ნაწარმოები, პროზაული თუ პოეტური, წარმოადგენს ავტორის ცდას, შექმნას სანიმუშო საათი, რომელთან სინქრონიზაციას უნებლიეთ მოახდენს მკითხველი. როცა კულტურაში არსებობს უმრავლესობის მიერ გაზიარებული „ძირითადი“ ტექსტები - არა აქვს მნიშვნელობა, საკრალური თუ სეკულარული - ასეთი კულტურის მატარებელი საზოგადოება ერთსა და იმავე „ლიტერატურულ დროზეა“ გასწორებული. ადამიანები, რომლებსაც ბავშვობაში ერთნაირად უყვარდათ „სამი მუშკეტერი“, თავის თავში დაატარებენ ერთსა და იმავე საათს, ერთსა და იმავე სანიმუშო დროს, რომელსაც ერთნაირად „გაუერთდროულდებიან“ ხოლმე. ასეთი ადამიანები საერთო სინქრონიზაციით შეკავშირებულ სუბკულტურას ქმნიან. არა ერთ, მრავალ საათს მოიცავს და დაატარებს თავის თავში ყოველი ჩვენგანი. ესა თუ ის ჟარგონიც საერთო დროა, რომელიც ამ ჟარგონზე მოლაპარაკე და მოფიქრალ ადამიანებს აერთიანებს. მათ რომ კარგად ესმით ერთმანეთის, იმის ბრალია, რომ საერთო დროზე არიან გასწორებული.

ენა არის დრო... კულტურა არის ადამიანებზე, როგორც ინდივიდუალურ საათებზე, დროის გასწორება იმ სანიმუშო დროის მიხედვით, რომელსაც ეტალონური საათი აჩვენებს. ნებისმიერი იდეოლოგია, რელიგია, მოძღვრება, ისტორია და ტრადიცია რომელიმე ენაზე შედგენილი ზეპირი ან წერილობითი ტექსტების ერთობლიობაა. საზოგადოება კი იმ ინდივიდების ერთობლიობაა, რომლებსაც საერთო დრო აქვთ, რომლებიც ერთსა და იმავე დროს აჩვენებენ ამა თუ იმ საერთო - საკრალური, ავტორიტეტული, იდეოლოგიური, ესთეტიკური - ტექსტის მიხედვით.  მაგრამ სხვა ყველაფერთან ერთად დროც დროებითია.